آداب دعا و نیایش!

به طور قطع و یقین می توان این چنین بیان داشت که هیچ ماهی از ماه های سال به اندازه ماه رمضان دارای دعا و اعمال مخصوص نیایش نیست، چرا که برای هر روز و شب این ماه ارزشمند دعا و عبادتی خاص نقل شده است.

یکی از زیباترین و با ارزش ترین کارهایی که در ماه رمضان می بایست مورد توجه و اهمیت خاص قرار داشته باشد، دعا و نیایش به درگاه الهی است. دعا زیباترین و قیمتی ترین پل دنیاست که با استفاده کردن از آن در مسیر زندگی، حیات انسان رنگ بوی ارزشی پیدا می کند، نه تنها حیات زندگی، زیبا می شود، بلکه قیمت انسان نیز ارزشی ماورائی به خود می گیرد. دعا زیباترین پل ارتباطی بین معبود و مخلوق است؛ چرا که زیباترین رابطه و ارتباط در حیات مادی و معنوی رابطه انسان با خداست، و دعا به عنوان بهترین وسیله و زیباترین پل ارتباطی می تواند انسان را در مسیر هدف خلقت الهی قرار دهد. «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ؛ [سوره ذاریات، آیه 56] جن و انس را جز براى پرستش خود نیافریده ام» و دعا یکی از بارز ترین ابزار پرستش الهی است.

دعا قیمت و عیار انسان را غنا می بخشد

در مکتب اسلام و آموزه های روایی و قرآنی، دعا ابزار و وسیله ارزشمندی است که هر کس در زندگی خود به درستی از آن استفاده نماید، ارزش و غنا پیدا می کند. خداوند متعال در قرآن کریم به طور صریح این موضوع را بیان فرموده است و با این بیان همگان را به سوی مناجات و نیایش به درگاه خود ترغیب کرده است. «قُلْ ما یَعْبَوُا بِكُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاوُكُم؛ [سوره فرقان، آیه77] بگو: اگر خواندن -دعا و عبادت- شما نباشد پروردگار من به شما اعتنا و عنایتى نكند» «یعبوا» از ماده عبا (بر وزن عبد) به معنى سنگینى است، بنا بر این جمله لا یعبأ یعنى وزنى قائل نیست، و به تعبیر دیگر اعتنایى نمى كند.

گرچه درباره معنى دعا در اینجا احتمالات زیادى داده شده ولى ریشه همه تقریبا به یك اصل بازمى گردد. بعضى گفته اند دعا به همان معنى دعا كردن معروف است.  بعضى دیگر آن را به معنى ایمان، و بعضى به معنى عبادت و توحید، و بعضى به معنى شكر، و بعضى به معنى خواندن خدا در سختیها و شدائد، تفسیر كرده اند اما ریشه همه اینها همان ایمان و توجه به پروردگار است.  بنابراین مفهوم آیه چنین مى شود: آنچه به شما وزن و ارزش و قیمت در پیشگاه خدا مى دهد همان ایمان و توجه به پروردگار و بندگى او است.[١]

جایگاه و اهمیت دعا و نیایش در ماه مبارک رمضان

با کمی دقت و تأمل در فراوانی و کثرت دعاهایی که برای ماه رمضان وارد شده است ، به خوبی می توان به اهمیت آن دست پیدا کرد. به طور قطع و یقین می توان این چنین بیان داشت که هیچ ماهی از ماه های سال به اندازه ماه رمضان دارای دعا و اعمال مخصوص نیایش نیست، چرا که برای هر روز و شب این ماه ارزشمند دعا و عبادتی خاص نقل شده است. دعاهای هر روز ماه رمضان و معارف ژرف آنها، انسان را به تکاپوی هر چه بیشتر برای استفاده از معارف ارزشمند آن وا می دارد.

اینکه در منابع روایی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) نقل می شود: «یَقُولُ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالَی فِی کُلِّ لَیْلَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ ثَلاثَ مَرَّاتٍ؛ [٨] خداوند در هر شب از ماه رمضان سه مرتبه می  فرماید: «هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأعْطِیَهُ سُولَهُ؛ آیا درخواست کننده ای هست که از من درخواست كند و درخواستش را بگیرد؟ بعد می گوید: «هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأتُوبَ عَلَیْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأغْفِرَ لَهُ؛ آیا كسی هست كه توبه كند، تا من به او روی آورم؟ آیا كسی هست كه طلب مغفرت داشته باشد، تا من او را ببخشم؟» انسان را مشتاق نیایش و طلب از خدای متعال می نماید و به واقع ایمان پیدا می کند که درهای اجابت الهی به روی او گشوده است.

چرا که خداوند متعال خویش را این چنین معرفی نموده است: «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجیبُوا لی  وَ لْیُوْمِنُوا بی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ؛ [سوره بقره، آیه ١٨٦] و چون بندگانم درباره من از تو پرسند، همانا من نزدیكم خواندن خواننده را آنگاه كه مرا بخواند پاسخ مى دهم، پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند، باشد كه ره یابند».

سفارش و تأکید فراوان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) به دعا و نیایش

روایات فراوانی در ماه رمضان، همگان را به دعا و نیایش در این ماه ترغیب می نماید. یکی از زیباترین این موارد خطبه شعبانیه است که در آن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) به نقل از منابع روایی این چنین می فرماید: «وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِکمْ وَ ارْفَعُوا إِلَیهِ أَیدِیکمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَوْقَاتِ صَلَوَاتِکمْ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَاتِ یَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا بِالرَّحْمَةِ إِلَی عِبَادِهِ، یُجِیبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ وَ یُلَبِّیهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ یَسْتَجِیبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ؛ [٢] و از گناهان خود به سوی خدا توبه کنید و دستهای خود را در اوقات نماز به دعا بلند کنید که آن هنگام بهترین ساعتها است خدا در این ساعات با رحمت به سوی بندگانش نظر می فرماید، هرگاه با او مناجات نمایند جواب میدهد و هرگاه او را ندا کنند لبیک می گوید و هرگاه او را بخوانند اجابت می کند» در خصوص سیره پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) و اهتمام خاص ایشان در این ایام به نیایش و عبادت از همسر ایشان این چنین نقل شده است: «هر ماه رمضان وارد می شد، رنگ چهره ی پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله) دگرگون می شد و نمازش افزون می گشت و در دعا به درگاه خدای متعال می نالید و از او بیمناک می شد» [٣]

آداب دعا و نیایش

در ادامه به برخی آداب دعا و نیایش در متون اسلامی اشاره می کنیم:

١. دعا همراه ستایش و شناخت باری تعالی: در کتاب مکارم اخلاق از پیامبراکرم (صلی الله علیه و اله) این چنین نقل شده است: إِنَّ كُلَّ دُعَاءٍ لَا یَكُونُ قَبْلَهُ تَمْجِیدٌ فَهُوَ أَبْتَرُ إِنَّمَا التَّمْجِیدُ ثُمَّ الدُّعَاءُ؛ [٤] هر دعائى كه قبل آن ثناء خدا نباشد ناقص است، اول ثنای پروردگار سپس دعا خوانده شود».

٢. اعتراف به گناه و نقص قبل از نیایش: در کتاب کافی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: «همانا كه آن (یعنى آداب دعا) مدح است و ستایش و سپس اقرار به گناه، سپس در خواست راستش این است كه به خدا هیچ بنده اى از گناه بیرون نشود جز به اقرار و اعتراف» [٥]

٣. در دعا اصرار ورزیده شود: همچنین از همان منبع از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام): «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ كرِهَ إِلْحَاحَ النَّاسِ بَعْضِهِمْ عَلَى بَعْضٍ فِی الْمَسْأَلَةِ وَ أَحَبَّ ذَلِك لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یحِبُّ أَنْ یسْأَلَ وَ یطْلَبَ مَا عِنْدَهُ؛ [٦] خدا بد دارد كه بنده ها بر یك دیگر در انجام حاجت اصرار ورزند و اصرار را نسبت به خودش دوست دارد،

خدا عز و جل دوست مى دارد كه از او درخواست شود و آنچه نزد او است خواهش شود».

٤. تمام نیازهای خود را از خداوند بخواهیم: در کتاب مکارم الاخلاق از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) نقل شده است: «لِیسْأَلْ أَحَدُكمْ رَبَّهُ حَاجَتَهُ كلَّهَا حَتَّى یسْأَلَهُ شِسْعَ نَعْلِهِ إِذَا انْقَطَعَ»   [٧]. نیازمندی هاى خود حتى بند كفش را از خدا بخواهید كه اگر خداوند آنها را برآورده نكند، هرگز بر آورده نخواهد شد. و فرمود: حاجات خود حتى محكم شدن بند كفش را از خدا بخواهید».

٥. به اجابت دعا خوش گمان باشیم: در کتاب کافی از امام صادق (علیه السلام) این چنین نقل شده است: «إِذَا دَعَوْتَ فَظُنَّ أَنَّ حَاجَتَك بِالْبَابِ [٨]. هرگاه دعا كردى، بپندار كه حاجتت بر در خانه آمده است». همچنین در عده الداعی از پیامبراکرم (صلی الله علیه و اله) این چنین نقل شده است: «ادْعُوا اللَّهَ وَ أَنْتُمْ مُوقِنُونَ بِالْإِجَابَةِ [٩] در حالى كه یقین به اجابت خدا دارید، او را بخوانید».

سخن آخر

ماه رمضان، ماه عبادت و بندگی خدای متعال است، سزاوار است با قدر دانستن آن، در این ایام وقت بیشتری برای دعا و نیایش به درگاه الهی قرار دهیم.

پی نوشتها:
[١]. تفسیر نمونه: ج ١٥، ص١٧٢.
[٢]. عیون أخبار الرضا (علیه السلام): ج ١، ص. ٢٩٥.
[٣]. فضائل الاوقات للبیهقی: ص٤٩، ح٨٤.
[٤]. مكارم الأخلاق: ص٣٠٨.
[٥]. الكافی: ج ٢، ص٤٨٤، ح٣.
[٦]. همان: ج٢، ص٤٧٥، ح٤.
[٧]. مكارم الأخلاق: ص٢٧٠.
[٨]. الكافى، ج٢، ص٤٧٣.
[٩]. عدة الداعی و نجاح الساعی: ص١٤٤.