جلوه‌گری آیه «وَ فَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ» در تابلوی «ذبح اسماعیل»
همزمان با ماه مبارک رمضان، در کنار آشنایی با مفاهیم والای آیات قرآن کریم، مناسب است که گذری هم بر آثار قرآنی که در این حوزه خلق شده‌اند بیندازیم و به معرفی آنها بپردازیم. از این رو طی ایام این ماه به معرفی آثاری خواهیم پرداخت که با مضمون قرآنی در حوزه‌های مختلف هنر تولید شده‌اند.
اسماعیل(ع) نخستین فرزند حضرت ابراهیم(ع) است و به واسطه داستانی مشهور که قرآن نیز به آن اشاره داشته، با توجه به اینکه پدرش قصد قربانی کردن او را به امر خدا داشت به ذبیح‌الله معروف شد و از جمله دیگر مسائلی که وجود این نبی خدا را برای جهان اسلام حائز اهمیت می‌کند اینکه او جد پیامبر اسلام(ص) است.
علاوه بر سوره مبارکه «صافات» که به ماجرای قربانی شدن اسماعیل(ع) توسط پدرش به امر خداوند اشاره دارد، در هفت سوره قرآن از او سخن به میان آمده است.
با رجوع به قرآن می‌توان به روشنی دریافت که کلام‌الله مجید اسماعیل(ع) را با تعابیر زیر معرفی می‌کند:
شخصی که در طفولیت در وادی بی‌آب و علف مکه در کنار حرم الهی اسکان داده شد و در ساخت كعبه همراه و كمك پدرش ابراهیم بود و از طرف خدا مأمور شده بود كه به همراه پدرش خانه خدا را برای طواف كنندگان، مجاوران، ركوع كنندگان و سجودكنندگان از بت و آلودگی‌ها پاك و پاكیزه نماید.
اما شرح ماجرای قربانی شدن اسماعیل در سوره مبارکه «صافات» که به آن اشاره شد در آیات 99 تا 111 آن ذکر شده است:
«وَقَالَ إِنِّی ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّی سَیَهْدِینِ ﴿۹۹﴾
و [ابراهیم] گفت من به سوى پروردگارم رهسپارم، زودا كه مرا راه نماید
رَبِّ هَبْ لِی مِنَ الصَّالِحِینَ ﴿۱۰۰﴾
اى پروردگار من مرا [فرزندى] از شایستگان بخش
فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِیمٍ ﴿۱۰۱﴾
پس او را به پسرى بردبار مژده دادیم
فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَى فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ ﴿۱۰۲﴾
و وقتى با او به جایگاه سعى رسید گفت اى پسرك من، من در خواب [چنین] مىبینم كه تو را سر مىبرم، پس ببین چه به نظرت مىآید. گفت اى پدر من، آنچه را مامورى بكن ان شاء الله مرا از شكیبایان خواهى یافت
فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِینِ ﴿۱۰۳﴾
پس وقتى هر دو تن در دادند [و همدیگر را بدرود گفتند] و [پسر] را به پیشانى بر خاك افكند
وَنَادَیْنَاهُ أَنْ یَا إِبْرَاهِیمُ ﴿۱۰۴﴾
او را ندا دادیم كه اى ابراهیم
قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ ﴿۱۰۵﴾
رؤیا[ى خود] را حقیقت بخشیدى ما نیكوكاران را چنین پاداش مىدهیم
إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِینُ ﴿۱۰۶﴾
راستى كه این همان آزمایش آشكار بود
وَفَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ ﴿۱۰۷﴾
و او را در ازاى قربانى بزرگى باز رهانیدیم
وَتَرَكْنَا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ ﴿۱۰۸﴾
و در [میان] آیندگان براى او [آوازه نیك] به جاى گذاشتیم
سَلَامٌ عَلَى إِبْرَاهِیمَ ﴿۱۰۹﴾
درود بر ابراهیم
كَذَلِكَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ ﴿۱۱۰﴾
نیكوكاران را چنین پاداش مىدهیم
إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ ﴿۱۱۱﴾
در حقیقت او از بندگان با ایمان ما بود».
چنین روایت در عالم هنر به ویژه حوزه تئاتر و سینما بارها مورد توجه از سوی فعالان این دو عرصه قرار گرفته است که از جمله مهمترین آنها می‌توان به روایت سینمایی محمدرضا ورزی از این قصه قرآنی پرداخت که در قالب فیلم سینمایی «ابراهیم خلیل‌الله» با بازی محمد صادقی در نقش ابراهیم(ع) و حسام نواب صفوی در نقش اسماعیل(ع) مورد توجه قرار گرفت.
صرفنظر از این دو حوزه، هنرهای تجسمی نیز با استفاده از این قصه قرآنی مجالی برای خود یافت که توسط هنرمندان نام‌آشنای خود در طی سالیان گذشته به خلق آثار فاخر هنری بپردازد که البته شاید بیشتر در قالب آثار خوشنویسی از همین آیات قرآنی بوده باشد و یا معدود آثار نقاشی که هنرمندان صاحب سبک آن را ترسیم کرده‌اند.
اما در عرصه هنر نگارگری و مینیاتور نیز به اثر گرانسنگ و فاخری از استاد محمود فرشچیان برمی‌خوریم به نام تابلوی «ذبح اسماعیل» که نگارگر در آن با استناد به همین آیات و شرح این قصه قرآنی سعی بر آن داشته است تا در تابلوی نگارگری خود همه جزئیات مبین این رویداد تاریخ ادیان را بیان تصویری داشته باشد.
البته پیش از این در عرصه مینیاتور تجربه‌های دیگری برگرفته از این قصه قرآنی را شاهد هستیم. به طور مثال تابلوی مینیاتور، معرق استاد اسامی که با وجود همه قابلیت‌های موجود در آن، در مقابل تابلوی استاد فرشچیان دارای نقص‌هایی است.
با مقابل کردن این دو تابلو با هم با وجود آنکه در تولید یک اثر معرق به دلیل استفاده محدود از رنگ شاهد تنوع رنگی در اثر استاد اسامی نیستیم، اما تابلوی «ذبح اسماعیل» این هنرمند حداقل می‌توانست وجه تمایزی میان دو شخص حقیقی یعنی ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) با فرشتگان نزول یافته که در عالم مجردات هستند قائل شود که اینگونه نشده است و فرشتگان هم همانند دو شخص حقیقی با رنگ‌های تند و گرم در تابلو نقش شده‌اند.
از دیگر نکاتی که شاید بتوان آن را به عنوان یک قابلیت و ویژگی در تابلوی «ذبح اسماعیل» استاد فرشچیان برشمرد توجه به این نکته است که چون در هنر نگارگری و مینیاتور اصل پرسپکتیو وجود ندارد و لذا تصویر فاقد عمق خواهد بود لذا فرشچیان علاوه بر استفاده از رنگ‌های متمایز در تصویر کردن فرشتگان به نسبت اشخاص حقیقی، سیمای محو و غالباً ناواضحی را همچون آنچه در عالم خواب و رؤیا و خلسه به انسان دست می‌دهد ترسیم کرده است که به این واسطه قانون بعدناپذیری هنر نگارگری را تا حدود زیادی با استفاده از این خلاقیت مرتفع ساخته است.
یادآور می‌شود، مجموعه آثار نگارگری استاد محمود فرشچیان در گنجینه هنری فرشچیان در کاخ موزه سعدآباد نگهداری می‌شود و پذیرای علاقه‌مندان به هنر فاخر نگارگری و مینیاتور ایرانی است.
