مردم شناسی کوفه در دوران امام علی، امام حسن و امام حسین (علیهم السلام)

عراق یکی از سرزمینهای اصیل اسلامی است که شیعی  پابرجا بودند. با این همه، این شهر در مواقع مختلف، از یک طرف، مورد «ملامت»، و از طرف دیگر مورد «تعریف و تمجید» بوده است. به همین دلیل در مورد مردم این شهر، قضاوتهای گوناگونی شده است. دانستن فضای حاکم بر کوفه و اتفاقاتی که در زندگی امامان بزرگواری همچون امام علی، امام حسن و امام حسین علیهم السلام افتاده است، مارا با تحلیلی صحیح از اتفاقات آن دوره مواجه خواهد کرد.

شیخ مفید در تحلیلی درباره اصحاب امام حسن علیه السّلام مردم کوفه را به چند دسته تقسیم می کند: گروه اول شیعیان امام علی علیه السّلام گروه دوم خوارج که در صدد مبارزه با معاویه بوده و چون امام مجتبی علیه السّلام قصد جنگ با شام را داشت، گرد او جمع شده بودند. گروه سوم طمعکارانی که به دنبال غنایم می گشتند، گروه چهارم کسانی که عوام بودند و نمی دانستند چه کنند، گروه پنجم آنها که به انگیزه عصبیت قبیلگی و بدون توجه به دین، تنها تابع رؤسای خود بودند. در این میان، گروه سوم، تعدادشان بیش از همه بود. عراق منطقه ای بود که مرکز فتوحات شرق به حساب می آمد و در تمامی نبردها، غنایم زیادی نصیب آن می گردید. اما از روزی که امام علی علیه السّلام به این منطقه آمد، آنها درگیر جنگهای داخلی شدند و به همین دلیل خود را طلبکار آل علی می دانستند. در شرایط جدید مصلحت خویش را در این نمی دیدند که پس از نبرد نهروان، جنگ تازه ای را آغاز کنند. با شایعاتی که معاویه منتشر می کرد (و این کار را با کمک جاسوسان خود در عراق دامن می زد)، تردید در میان عراقیان گسترش یافته بود. پیدایش خوارج این تردید را فزونی بخشید و بسیاری از مردم قدرت تحلیل درست جریانات را از دست داده بودند. زمانی که امام علی علیه السّلام از مدینه به این شهر هجرت کرد، کوفه توسعه یافت و نقش آن در جهان اسلام چند برابر شد.

یاران نزدیک او و ضمیمه شدن اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به سپاه او، قداست امام را فزونی بخشید و موجب شد تا مدتها آنها نتوانند بر او چیره شوند. اما پس از آنکه آنها در صفین درگیر مسأله حکمیت شدند، بهانه ای دینی برای مقابله با امام علی علیه السّلام یافتند و پس از سرکوبی خوارج، از لحاظ داخلی به بهانه خستگی، خود را کنار کشیدند، تا جایی که امام فرمود: او به عنوان یک والی از ناحیه مردم ستم دیده، و فرمانبردار آنها شده است. حالاتی که شیخ مفید ذکر می کند به خوبی گویای فضای حاکم بر جامعه آن زمان عراق و خاصتا شهر کوفه می باشد و این چنین متوجه خواهیم شد که امامان ما با چه مشکلاتی در دوره زندگی خود مواجه بودند و دانستن آن شرایط کمک خواهد کرد تا با نگرشی متفاوت تاریخ را به قضاوت بنشینیم.