مفهوم جعبه سفید در هنر معاصر

مفهوم هنر معاصر و تفاوتها و خصوصیات منحصر به فرد آن از موضوعات جذاب در نقد هنر و فلسفه هنر دنیای امروز است. در این نوشتار ضمن پرداخت به معنای هنر معاصر تلاش می شود یکی از مفاهیم خاص این هنر، با عنوان جعبه سفید یا مکعب خنثی تبیین گردد.

استفاده از کلمه ی "معاصر"به عنوان یک واژه ی جایگزین برای "مدرن" و "پست مدرن" برای شناخت هنری که از در زمان حاضر بوجود آمده است، به همان اندازه غیر معمول است که کلمه ی معاصر همزمان خود به یک اندازه واضح و به یک اندازه مبهم است. این وضعیت همواره این پرسش را به ذهن متبادر می کند که "هنر معاصر چیست"؟

هنر معاصر، هنر اواخر 20 و اوایل 21، که در نتیجه رد هنر مدرن (١٨٦٠-١٩٦٠م. )، که شامل سبک ها و رسانه ها، پیام های مفهومی، سیاسی و اجتماعی، چند فرهنگی و جهانی شدن و تولید شده توسط هنرمندانی که در قرن بیست و یکم زندگی می کنند و فرصتی برای تأمل در جامعه معاصر و مسائل مربوط به خودمان و جهان اطراف ما فراهم می کنند می باشد و در واقع هنری که جوهره ی آن تمام وجوه امروزی بودن با تمام ویژگی هایش است.

هنر معاصر بخشی از یک گفت و گوی فرهنگی که مربوط چارچوبی بزرگتر مانند هویت شخصی و فرهنگی، خانواده، جامعه و ملیت است. اغلب برای عدم وجود یک اصل یکنواخت سازماندهی، ایدئولوژی، یا مانیفست به رسمیت شناخته شده، می تواند قریب به اتفاق، دشوار، یا بسیار ساده که تعجب بیننده را برانگیزد که آیا چیزی را از دست داده یا نه باشد و شاید از ویژگی های مشخص تر و واضح تر آن این است: هنر معاصر هنر امروز است.

عملکرد جهان هنر وابسته به نهادهای هنر است، اعم از موزه به گالری خصوصی، مدارس هنری و ناشران، موزه داران. اما فلسفه ی شکل گیری هنر معاصر به گونه ای همراه با تقابل با نهادهای رسمی است و بیانگر این که تمایلی به نگهداری شدن در موزه ها را ندارد. نقش موزه ها و میزان حمایت موزه ها از هنر معاصر با توجه به ماهیت امروزی هنر سوال دیگری است که در کنار نقش موزه های هنر معاصر در ترویج هنر عصر خود به بحث هفته ی آینده این پروژه اضافه خواهد شد.

تمامی این موارد سبب شده کارشناسان و متخصصین حوزه هنر به تلاش برای تبیین معنای هنر معاصر بپردازند. در تازه ترین این تلاش ها ، علیرضا امیرحاجبی در یادداشتی علاوه بر بیان وجوه هنر معاصر نسبت به هنر کلاسیک، درباره یکی از اصطلاحاتی که با هنر معاصر در میان واژگان هنر مطرح شد، یعنی اصطلاح جعبه سفید، یا مکعب خنثی می پردازد.

امیرحاجبی می نویسد:

" آنچه هنر معاصر را از هنر کلاسیک و سنتی متمایز می کند، تنها دیدگاه و تعاریف زیباشناختی نیست. در هنر معاصر رویدادها، زمان و تفکر به اشکال فوق العاده متنوعی به هنر الصاق می شود. انسان در مواجهه با هنر معاصر تنها یک بیننده نیست. بلکه خود نیز می تواند سهمی هرچند کوچک در این حوزه داشته باشد. حتی مدرنیست های دهه های 40 و 50 میلادی نیز این چنین آزادی و هویت یابی ای را نمی توانستند تجسم کنند؛ هویت یابی یا بهتر بگوییم «باز- هویت یابی» انسان در قالب هنر معاصر. معاصریت توانست به مخاطب اعلام کند که می تواند نقشی سازنده و گاه مخرب در هنر داشته باشد. از سوی دیگر همین معاصریت بود که توانست هنرمند را قانع کند تا با ساخت فضایی انتزاعی و فرضی که به آن «جعبه سفید» می گوییم انسان امروز را از قیدوبند بسیاری از بایدها ونبایدهای هنر سنتی رها کند. اما این «جعبه سفید» یا «مکعب خنثی» (Blank) دقیقا چیست؟

جعبه سفید به ما و هر هنرمند دیگری اجازه می دهد تا هر رویداد یا هر اثر غیرهنری را بر مبنای یک ایده مشخص یا حتی نامشخص در فضایی قرار دهیم که وابسته و مربوط به هنر است. یک صفحه روزنامه را در نظر بگیرید. اگر این صفحه در خانه یا دفتر روی میزی قرار گیرد، ارزش های مشخصی دارد. اول ارزش فیزیکی وزن، نوع کاغذ، نوع چاپ، ابعاد، تعداد کلمات و مختصات گرافیکی.

ارزش دیگر این صفحه روزنامه اطلاعات و داده هایی است که در آن درج شده. شما براساس این داده ها می توانید به نتایج مشخصی دست پیدا کنید. شما می توانید با دیدن همان یک صفحه با عقاید و پوزیسیون سیاسی نویسنده آشنا شوید و به این نتیجه برسید که این نویسنده به چپ یا راست گرایش دارد. هرچند این نتایج مختصر باشند اما درنهایت ارزش انفورماتیو دارند. پس تا به اینجا مشخص شد که یک صفحه روزنامه می تواند دلالت های مختلفی داشته باشد.

حال تجسم کنید همین صفحه روزنامه را بدون کمترین دخل وتصرفی داخل یک قاب گذاشته و بر دیوار یک گالری بیاویزیم. از این به بعد ارزش های فیزیکی و انفورماتیک به حاشیه می روند یا بهتر بگوییم به طور موقت ساکت می شوند. حال ارزش دیگری به میان آمده ؛ ارزش الحاقی یا دلالت ضمنی. این ارزش توسط دو عنصر به صفحه روزنامه می چسبد یا الصاق می شود: اول مکان که همان گالری است و دوم هنرمندی که این صفحه روزنامه را در قاب قرار داده و آن را به عنوان یک اثر هنری معرفی کرده است. این صفحه روزنامه بعد از معرفی و نمایش در یک گالری، دیگر یک صفحه روزنامه نیست. اما باید جمله را اصلاح کنیم: هم روزنامه است و هم یک اثر هنری. چرا؟ چون هم واجد ویژگی های یک روزنامه است و هم به دلایلی هنرمند آن را انتخاب کرده و یک گالری آن را به نمایش گذاشته است.

انتخاب و اراده جهت به  نمایش گذاشتن یک چیز غیرهنری همان فضایی است که به آن «جعبه سفید» هنر معاصر می گوییم. ایده جعبه سفید شاید برای اولین بار توسط مارسل دوشان ملعون با نمایش کاسه توالت (چشمه) معرفی شد اما به طور مشخص و مدون این ایده در مقدمه مجله هنر و زبان توسط هنرمندان مفهومی منتشر شد. بسیاری از هنرمندان قبل از انتشار این بیانیه دست به اقدام زده بودند و این ایده تا به امروز با قوت تمام مورد استفاده قرار می گیرد. انتخاب یک هنرمند خود یک اقدام هنری و خلاقانه است و لزومی ندارد تا هنرمند دست به خلق چیزی بزند که تابه حال وجود نداشته. وی می تواند با انتخاب و چینشی خاص در مکان و زمانی خاص به بیان موضوع یا مفهومی بپردازد.

اشیا در هنر معاصر روی تیغ قرار دارند؛ هم می توانند هویت های ذاتی خود را داشته باشند و هم می توانند به عنوان یک چیز هنری که توسط هنرمند انتخاب شده به مخاطب معرفی شوند. درنهایت می توان گفت که معاصریت شکل و تعریف جدید از اشیا و زیبایی را در جعبه سفید به انسان ارائه کرده است.

[حال با توجه به این تعاریف به رویدادی اشاره می کنم ] که چندروز پیش در موزه هنرهای مدرن سانفرانسیسکو موجب خنده و سرگرمی مخاطب شده بود. نوجوانی به نام تی جِی که در سرکارگذاشتن مردم مهارت دارد، در دو مرحله با قراردادن کلاه و عینک خود در یکی از سالن های موزه، واکنش مخاطبان را با یک دوربین مخفی ضبط و در حساب توییتری خود گذاشت. مخاطبان به عینک و کلاه دقت می کردند و ژست می گرفتند و آن دو شیء را آثاری هنری قلمداد می کردند.

آیا این دو چیز آثاری هنری بودند؟ در نگاه اول به رویداد پاسخ منفی است اما ایده همین نوجوان خود یک ایده خلاقانه و هنرمندانه است. موزه نیز به شکل گیری این ایده کمک کرده. آثار هنری دیگر در سالن های این گالری نیز فضای مکعب سفید را به وجود آورده اند هرچند با بررسی صفحه تی جی متوجه می شویم که وی هیچ گونه ارتباطی با هنر معاصر ندارد اما معاصریت بدون سروصدا به او کمک کرده تا یکی از شاخصه های هنر معاصر توسط او به نمایش گذاشته شود. بدون آنکه این نوجوان احساس هنرمندبودن/ شدن داشته باشد. این جوهر هنر معاصر است."

منابع:
شرق/ علیرضا امیرحاجبی
پایگاه فرهنگی هنری نار