باغ ایرانی و جان بخشی زمین

باغ ایرانی، تمهیدی برای بیابان زدایی زمین

با آنکه ایران کشوری نسبتاً خشک و بیابانی است، اما پیشینیان ما با آگاهی به پاسداشت زمین و بیابان زدایی این سرزمین پرداختند و در سراسر این خاک، باغ هایی را ساختند که در عین آن که جان بخش روح آدمی بود، موجب سرسبزی و طراوت زمین نیز می گشت. طراحی منحصر به فرد و بهینه، سبب شد این باغ ها در دنیا زبانزد گردد و بسیاری از کشورها چون ایتالیا و فرانسه، اصول معماری آن را در باغ های خود بکار بَرَند. با توجه به آنکه امروز روز جهانی بیابان زدایی است، این مقاله را به تحلیل وجوه شگفت انگیز باغ ایرانی اختصاص خواهیم داد.

شرایط خاص اقلیمی ، سبب شده معماری ایران همواره به دنبال راهی برای غلبه بر سختی های زندگی در این سرزمین باشد؛ به طوری که امروزه سبک معماری ایرانی، جدای از ویژگی های ادواریِ تاریخی در ساخت و تزئین، دارای یک ویژگی شاخص است: عملکردگرایی و سودمندی
معماران آگاه ایرانی توانسته اند به بهترین نحوه میان سبک زندگی، شرایط اقلیمی و باورهای فرهنگی ٓدینی تعادلی را بوجود آورند که امروزه موجب مباهات ما در عالم است. توجه خاص به نظام ویژه آبیاری، در کشور چهار فصل ایران که در عین حال دوسوم آن آب و هوای گرم و خشک دارد، از ویژگی های منحصر به فرد باغ های ایرانی است.
معماری پر رمز و راز ایرانی که بر بنیاد هندسه قدسی، به تناسباتی هماهنگ با نظام هستی می رسد، نوعی سادگی همراه با شکوه را در این باغ ها متجلی می سازد که در عین کاربردی بودن، نشانگر شکوه اندیشه ایرانی است.
با توجه به ریشه های فرهنگی و آیین ها و دستورات دینیِ اسلام، مبنی بر ساده زیستی و ساده گرایی و دوری از پیچیدگی، باغ تا جای ممکن ساده ساخته می شود. هیچ عنصر و یا بنایی در آن غیرکاربردی و تجملی نیست و در عین حال صرفاً برای چشم نوازی شکل نمی گیرد. توضیح آن که هدف از ساخت باغ، پیش از آنکه برای لذت جویی باشد، به دنبال ایجاد  فضایی است که بتواند میان انسان و طبیعت ارتباط برقرار سازد. در فرهنگ ایرانی- اسلامی، انسان از طبیعت جدا نیست و آرامش او در گرو پاسداشت و حفاظت از طبیعت است. دیدن نشانه های الهی تنها از راه تعمق در طبیعت و آفریده های خداوند ممکن می گردد و به همین دلیل در ساخت باغ، می بایست تناسبی کامل میان انسان، فضا، زمین، آسمان، درخت ، گل و مرغ برقرار گردد تا آرامش بخش قلب مومن باشد.
با آنکه ساخت باغ در ادوار پیش از اسلام نیز در ایران مرسوم بوده اما اسلام را می باید مروج اصلی ساخت باغ در فرهنگ ایرانی دانست؛ توصیفات بی نظیر باغ های بهشتی در کتاب مقدس قران و احادیث ائمه، ذهن معمار مسلمان را به خیال پردازی سوق می دهد و وی با انگیزه ای مضاعف تلاش می نماید این باغ را در زمین تجسد بخشد. به عبارت دیگر باغ های ایرانی برآمده از توصیفاتی است که خداوند در کتاب خود از سرای ابدی مومنان نموده و ایشان را به آن وعده داده است.

پلان چهارگوش، بر پایه کعبه

شاید بتوان مهمترین شاخصه باغ های ایرانی را در قیاس با باغسازی دیگر ملل، هندسه حاکم بر آن دانست. فضای باغ بر پلان مربع، به عنوان شکلی کامل که کعبه، خانه خدا نیز بر پایه آن ساخته شده شکل می گیرد. همه چیز در این چهار دیوار محصور کننده باغ، به صورت متقارن چیده می شود و بدین طریق، نظمی موزون میان فضای باز و بسته شکل می گیرد.

کوشک به صورت تک بنا در بلندترین نقطه زمین و نزدیک به انتهای باغ ساخته می شود و به دلیل  قرارگیری در همین بلندی و ایجاد خطای دید، سبب می گردد بیننده، بنا را نزدیکتر از آنچه هست تصور کند و برای رسیدن به آن گام بردارد.

آبهای روان

یکی از توصیفات باغهای بهشتی، جوی های پرآبی است که در میان درختان، همیشه جاری و در حرکتند. همین امر سبب شده آب، به عنوان عنصری دائمی در شکل گیری فضای باغ ایرانی حضور داشته باشد. در جلوی کوشک حوضی ساخته شده و پس از آن راه آبی به صورت ستون فقرات باغ قرار گرفته است که همواره می توان صدای دل انگیز جریان آب را از آن شنید. علاوه بر تمهیداتی که این آب را به صورت گردشی به سرچشمه باز می گرداند، کف آبراه نیز از سنگهای تراش دار فرش می شود تا موج آب در آن نمایان باشد و صحنه ای چشم نواز را شکل دهد.

درختان، با سایه هایی خنک

عنصر مهم بعدی در باغ ایرانی، روش کاشت درختان است؛ در دو سوی این آبراه مرکزی، درختانی بلند کاشته می شوند که می توان در خنکای سایه آن ها قدم زد و به نوای دل انگیز پرندگان گوش سپرد. جوی آب خروشان در کنار درختان، چشم انداز شگرفی را شکل می دهد که سبب می شود باغ بیشتر از آنچه هست طولانی جلوه کند. همین ویژگی بعدها توسط مستشرقین غربی مورد توجه قرار گرفت و در باغ سازی ایتالیا و فرانسه استفاده شد. بیشتر فضای باغ به کاشت درخت خصوصا درختان میوه اختصاص می یابد که در میان آنها معابر باریکی برای عبور تعبیه می گردد.

گلهایی خوش بو

گلها و گیاهان نیز زینت بخش فضای باغ هستند اما در کنار کاشت گل های زینتی و خوش عطر خصوصا گل سرخ، از کاشت گلها و گیاهان دارویی نیز بهره گرفته می شود که کاملا به کاربردی بودن این باغ ها صحه می گذارد.

اینها مهمترین خصیصه های باغ های سنتی ایرانی است که با کاربست آن فضایی شکل می گیرد که در عین آنکه پاسخگوی نیازهای فردی و انسانی است، به اقلیم و محیط نیز نظر داشته و به نحوی شایسته آن را پاس می دارد؛ و معماران مسلمان و برآمده از سنت، بدین طریق شکرگزار خداوند برای تمامی نعمت هایی هستند که توسط این زمین به ایشان بخشیده شده است .