تذهیب قرآن با طلای ناب

لیلی عظیمی فهیم تذهیب دو قرآن را به پایان برده است. به این بهانه بعد از شرح مختصری از هنر تذهیب به آثار ایشان خواهیم پرداخت.

فراوری: یاسمن پیشوایی- بخش هنری تبیان

تذهیب از ماده «ذ ه ب» (طلا) و به معناى زر اندود كردن و طلاكارى است. در اصطلاح، هنر تزیین اوراق كتب، قرآن و مرقّعات (نامه ها) را با استفاده از طلا و رنگهاى گوناگون تذهیب مى گویند. برخى گونه زرّین این هنر را «تذهیب» و گونه رنگارنگ آن را «ترصیع» نامیده اند؛ اما چون رنگمایه اصلى این هنر، رنگ طلایى است، معمولا آن را «تذهیب» مى خوانند.

منشأ هنر تذهیب:
هنر تذهیب قبل از اسلام نیز در جوامع پیرامون جزیرة العرب وجود داشته است؛ به عنوان نمونه نوعى كتیبه نگارى رومى به نام «تابولاآناتا»، در تزیین كتب مصرى رواج داشته است. در ایران نیز این هنر در میان مانویان، به طور چشمگیرى رواج داشته و در حقیقت صحنه اى از نمایش آزاد كردن و ظهور نور و روشنایى به شمار مى رفته است. گویند: «مانى»، خود كتابش «ارژنگ» را با نقوش و تصاویر زیبا مى آراست.

سیر تطوّر تاریخى تذهیب قرآن:
تذهیب از فنونى است كه در دوره اسلامى در كنار فن كتابت و خوشنویسى به رشد و شكوفایى رسید، هرچند بر اثر هراس از ورود هرچیز زایدى به متن قرآن و نیز از آنجا كه متن قرآن مستقیماً آن را طلب نمى كرد، رشدى محدودتر از هنر خط و خوشنویسى داشت. ظهور پدیده تذهیب در مصاحف در مراحل اولیه اسلامى با عكس العمل منفى عالمان دینى مواجه شد؛ امّا حمایت خلفا ازاین هنر، باعث شد تا به مرور جاى خود را در فرهنگ و تمدن اسلامى باز كند.

رنگمایه هاى تذهیب:
اساسى ترین رنگمایه در هنر تذهیب رنگ طلایى یا آب طلا (ماء الذهب) است. قلقشندى آب طلا را تركیبى از گَرد طلا، آب، صمغ و عصاره لیمو مى داند. كیفیت رنگ طلایى، به میزان نرمىِ گَرد طلا بستگى دارد؛ هرچه گَرد طلا، نرم تر و ساییده تر باشد، رنگ طلایى راحت تر بر كاغذ جارى مى شود و سطحى براق، باجلا و همگون پدید مى آورد.
دومین رنگى كه در هنر تذهیب كاربرد فراوان داشته، به عنوان رنگمایه اصلى این هنر محسوب مى شود، رنگ آبى است. رنگهاى دیگرى كه در تذهیب به كار مى رفته با توجه به سبك و مكتب تذهیب متفاوت است. این رنگها عبارت اند از سرنج، سیلو (سبز حاصل از تركیب دو رنگ دیگر)، زرنیخ (زرد)، شنگرف، جوهر كرم (قرمز دانه)، عصاره ریوند، قهوه اى مایل به سرخ كه حاصل تركیب قرمز دانه و عصاره ریوند مخلوط با مشكى است، سنگ لاجورد، آجرى، گِل ماشى، سفیداب سرخ، مركب، سبززنگارى، سبز چمنى (اخضر)، حلّ زر، حلّ سیم.

تذهیب به عنوان هنرى قدسى:
برخى سنت گرایان معتقدند یكى از معیارهاى اصالت دین، وجود هنر قدسى است كه متناسب با چگونگى تجلّى امر قدسى در آن دین به وجود مى آید و از آنجا كه در اسلام، كلمه الهى به صورت كتاب نازل شده، خوشنویسى و تذهیب هنر قدسى است.  از این دیدگاه هریك از نقشها، طرحها، رنگها و حتى تركیب بین آنها در تذهیب داراى بار معنوى است؛ به عنوان نمونه، نقش ترنج را مى توان الهام گرفته از شجره طیبه (ابراهیم/ 14، 24 25) دانست كه وقتى در سرلوحه سوره قرار مى گیرد در پى تصویر كردن ابزار نوشتن وحى یعنى قلم است.
نماد دیگرى كه هم كمال و هم عدم تناهى را بیان مى كند خورشید است كه به صورت شمسه در تذهیب ظهور یافته است.
اسلیمى نیز مى تواند تصویر روشنى از میل و شوق باشد، افزون بر اینكه به سبب پیچیدگى اش موجودى پر رمز و راز و فوق مادى است. دایره و مثلث نماد بهشت است و مكمل آنها كه نماد دنیاست شكل مربع یا مستطیل است، بنابراین تركیب مستطیل حاشیه با متن قرآن بر ظرفى مادّى دلالت مى كند كه وحى در آن ریخته شده است. طرحهاى هندسى كه به نحو بارزى وحدت در كثرت و كثرت در وحدت را نمایش مى دهند همراه با نقوش اسلیمى كه نقش ظاهرى گیاهى دارند آن قدر از طبیعت دور مى شوند كه ثبات را در تغییر نشان مى دهند و فضاى معنوى خاصى ابداع مى كنند كه رجوع به عالم توحید دارد.
رنگ نیز در جهت همان اهداف شكل به كار رفته است؛ رنگ طلایى كه در تذهیب مهم ترین رنگ است رنگ نور و نماد روح و اشراق آگاهى بخش الهى است، پس بالذات نماد علم است و بالعرض به معناى تعلیم یا ظهور و با اسم «عالم» و «منوّر» تناسب دارد؛ اما آبى رنگ آسمان است و نمایانگر رحمت نامتناهى خداوند. در نماد بودن براى رحمت نامتناهى دریا نیز تالى آسمان است كه رنگ آسمان را گرفته و با هم، همه چیز را فرا مى گیرند، پس آبى متناسب با اسم «رحمان» و «محیط» است و آبى در كنار طلایى به معناى رحمتى است كه میل به ظاهر كردنِ خود دارد. حتى فضاى خالى نیز در هنر اسلامى كاركردى معنوى مى یابد. مى توان گفت كه با توجه به فضاى خالى در كنار خوشنویسى و نیز نقشهاى اسلیمى و هندسى، نوعى آگاهى نسبت به ارتباط میان فضاى خالى و حضور الهى در هنر اسلامى حاصل مى آید كه با نگرش معنوى به فقر انسان نسبت به خدا ارتباطى نزدیك دارد، گذشته از این در نظر مسلمانانى كه خداوند را متعالى و غیر مادى مى دانند، حضور خداوند را در این جهان فقط به مدد فضاى خالى مى توان حس كرد، بنابراین به كارگیرى فضاى خالى درهنر اسلامى در كنار سمبولیسم هندسى و دیگر اشكال تمثیل پردازى انتزاعى به یگانه ابزار نشان دادن وحى از طریق هنر بدل گردید.

تذهیب کاری خانم عظیمی

قرآنی قدیمی و نفیس با قدمتی حدود دویست سال، متعلق به آقای قوچانی(مجموعه دار) در مدت حدود یک سال حواشی صفحات کل این مصحف شریف با طلای ناب کار شد. این پروژه توسط لیلی عظیمی فهیم و عسگری نوری به سرانجام رسیده است.

در ماه های گذشته نیز نمایشگاه هایی از آثار نگارگری لیلی عظیمی فهیم در برخی کشورهای خارجی برگزار شده که از آن جمله می توان به نمایشگاه هایی در کشور قزاقستان و ارمنستان اشاره کرد. البته نمایشگاه ارمنستان هم اکنون در روزهای پایانی است.

لیلی عظیمی فهیم تا کنون دو قرآن کامل را تذهیب کرده است؛ یکی قرآن چرم در 607 صفحه چرمی از نگاره های تذهیبی و گل و مرغی بوده و خطش هم نسخ ایرانی است. نگارگری هایی که برای صفحه های این قرآن تحریر شده با توجه به مضامین سوره ها بوده؛ مثلا در صفحه هایی که آیه هایی به حضرت حجت اشاره دارند، برای تذهیب صفحه از گل نرگس استفاده شده است.

عظیمی فهیم همچنین قرآنی 200 ساله را با طلای ناب تذهیب کرده است.

منابع:
تسنیم
دانشنامه موضوعی قران