سیری در سلوک عرفانی امام خمینی(ره)

اگر چه در منابع دینی و کلام بزرگان مطالب ارزشمندی در خصوص راه و رسم بندگی بیان شده است، لیکن آنچه بیش از همه در ترغیب انسانها به سوی خودسازی و پیمودن راه سلوک و کمال به سوی معبود کمک می نماید ارائه الگوهای روشن و مورد تأیید است.

امام خمینی(ره) یکی از بارز ترین الگوهای طریقت و سلوک به سوی معبود است. امام خمینی(ره) طریق کمال را نه در کنج عزلت و خانقاه و نه با گوشه گیری مقدس مأبانه از جامعه و مردم پیمود، بلکه تنها راه و رسم خودسازی و سلوک به سوی دوست را از طریق راه روشن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) و امامان معصوم(علیهم السلام) به منصه ظهور رسانید. روش صحیح عرفانی که امام را از بی خبری و انزوا از جامعه بر حذر می داشت و او را به عارفی شایسته در معارف نظری و عملی مبدل نمود.

دو شاخص و رهنمود عرفانی امام خمینی(ره)

شاخص ها و ویژگی های عرفانی امام خمینی (ره) نه تنها در آثار و ادبیات عرفانی ایشان در سیره و منش ایشان، در زندگی فردی، سیاسی و اجتماعی قابل مشاهده است.
امام خمینی (ره) این معجزه قرن معجون و تلفیقی از عرفان، اخلاق، سیاست، فقه، کلام و تفسیر را در خود جمع کرده بود. به واقع شخصیت و خصوصیات عرفانی امام خمینی (ره) را می توان دو مراتب دانست، چرا که سجایا و کمالات ایشان عرفان نظری و عملی در نوردیده بود.

منزل اول و مقام: یقظه و بیداری

«یقظه» به معنای بیداری و توجّه است و در مقابل غفلت و بی توجهی قرار دارد. در حقیقت «یقظه» و «انتباه» نوعی خاص از بیداری و معرفت و آگاهی است که بنیان اوهام و خیالات را از وجود عارف و سالک بر می چیند و او را مستعد سیر و سلوک  و وارد شدن در مسیری کمالات عرفانی قرار می دهد،[1]
یقظه و بیداری، فضای ویژه ی خود را دارد. کسی که به این درجه و منزل می رسد، حال و هوایی دارد که دیگران از آن حال و هوا چیزی نمی دانند.
یقظه حالت هوشیاری سالک است، او در این مرحله از همه عوالم و مقامات سلوک بو می برد و مزه توبه را می چشد، توکل  را می آزماید، رضا را حسن می کند و قدم در مسیر فنا می نهد.[2]
در متون و منابع روایی به صورت گسترده به مسئله یقظه و بیداری اشاره شده است. کما اینکه از امام علی (علیه السلام) در این خصوص نقل شده است:«فَاسْتَصْبَحُوا بِنُورِ یَقْظَةٍ فِی الاَبْصارِ وَالاَسْماعِ وَالاْ َفْئِدَةِ؛[3] با نور یقظه و بیداری، چشم ها و گوش ها و قلب ها را روشن ساختند.»

بیان ارزشمند امام خمینی(ره) پیرامون یقظه:

«بدان كه اوّل منزل از منازل انسانیت، منزل یقظه و بیدارى است؛ چنان كه مشایخ اهل سلوك در منازل سالكان بیان فرموده  اند. و براى این منزل، چنان كه شیخ عظیم الشأن شاه  آبادى - دام ظلّه - بیان فرمودند، ده بیت است كه اكنون در مقام تعداد آن نیستیم؛ ولى آنچه اكنون لازم است بیان شود، این است كه انسان تا تنبّه پیدا نكند- كه مسافر است، و اینکه داراى مقصد است- «عزم» براى او حاصل نشود و داراى اراده نگردد. »[4]

منزل و مقام دوم: تفکر و اندیشه:

یکی دیگر از مقامان و منازل عرفانی که در نگاه سالکان طرق و عارفان بالله از جایگاه و اهمیت بسزایی برخوردار است منزل تفکر  است. امام خمینی(ره) در اهمیت و ارزش این موضوع می فرماید: «بدان که برای تفکر فضیلت بسیار است. . تفکر مفتاح ابواب معارف و کلید خزائن کمالات و علوم است، تفکر مقدمه لازم و ضروری سلوک انسانیت است؛ که در قرآن شریف و احادیث کریمه تعظیم بلیغ و تمجید کامل از آن گردید، و از تاریک آن به شدت سرزنش شده است».[5]

ویژگی و خصوصیات  سلوک عرفانی امام خمینی(ره):

1-قرآن منبع اصلی عرفان و سلوک به سوی دوست:
امام خمینی (ره) منبع اصلی عرفان را قرآن کریم و پس از آن احادیث اهل بیت (علیهم السلام) می داند که بر غنا، بسط و زیبایی عرفان افزوده و جذابیت آن را در ذوق و نگاه عارفان و سالکان جلوه گر می سازد.
ایشان در یکی از بیانات ارزشمند خود در خصوص منبع اصلی عرفان و سلوک عارفان می فرماید:  بسیاری از آنچه آنان [عارفان] گفته اند در قرآن کریم به طور رمز و سر بسته، و در ادعیه و مناجات اهل عصمت بارزتر آمده است. و چون ما جاهلان از آن محرومیم، با آن به معارضه بر خاستیم.[5]

2-تلفیق شریعت و طریقت در سلوک عرفانی امام خمینی(ره):

برخی گمان کرده اند که بین عرفان و فقاهت تعارض وجود دارد؛ زیرا عرفان و تصوف با تکیه بر دریافت های شهودی از طریق قلب، انجام واجبات شرعی، تکالیف و اعمال ظاهری را غیر لازم و زاید می داند، و فقاهت بر عمل و اعمال ظاهری و عبادی تأکید دارد.
چنین برداشتی می تواند سطحی و با شتاب از تطبیق عرفان و فقه باشد؛ زیرا عارف واقعی، احکام و تکالیف عبادی بندگان را ، مقدمه ای وصول به حقیقت می داند،[6] امام راحل آن فقیه و عارف راستین و واصل این حقیقت را با صراحت و شفافیت خاصی بیان فرموده است: «بدان که هیچ راهی در معارف الهیه پیموده نمی شود مگر آن که ابتدا کند انسان از ظاهر شریعت. و تا انسان متأدب به آداب شرعی حقه نباشد، هیچ یک از اخلاق حسنه از برای او به حقیقت پیدا نشود و ممکن نیست که نور معرفت الهی در قلب او جلوه نماید و علم باطن و اسرار شریعت برای او منکشف گردد»[7]
3-ولایت پذیری امام خمینی(ره)و در اوج سلوک عرفانی:
یکی از ظرایف و دقایقی که در مسیر سلوک عرفانی برای نجات از شطحیات و مشاهدات شیطانی مورد توجه عرفان قرار دارد، تبعیت و پیروی از مرشد و پیر واصل است. جمال العارفین امام خمینی(ره) راه نجات سالک از انحرافات و اشتباهات را، پیروی محض از رسول خدا(صلی الله علیه و اله) و اهل بیت مکرم ایشان معرفی می نماید.
امام خمینی(ره) در این خصوص می فرماید: «و طریق اسلم و نزدیک تر به نجات آن است که مصلی خود را در جمیع اقوال و افعال تسلیم روحانیت رسول الله(صلی الله علیه و اله) و مقام ولایت اهل بیت(علیهم السلام) نماید و به لسان آنها ثنا جویی از حق کند».[8]
سخن آخر:
امام خمینی(ره) عارف واقعی را کسی می داند که همه انگیزه ها و کارها را تنها برای خدای متعال انجام دهد، اگر چه جن و انس را در اختیار داشته باشد و بر آنها حکومت نماید.[9]

پی نوشت ها:
[1]. مقالات استاد محمد شجاعی: ج2، ص33.
[2]. عرفان عملی، دکتر سید یحیی یثربی: ص210.
[3]. إرشاد القلوب(ترجمه طباطبایى)، ص234.
[4]. شرح چهل حدیث، ص 174.
[5]. در محضر روح الله، سیری در اندیشه های اخلاقی و عرفانی امام خمینی(ره): ص88.
[5]. سلوک عرفانی امام خمینی(ره): به نقل از صحیفه امام، ج18، ص453.
[6]. سلوک عرفانی امام خمینی(ره)، سید حسین حسینی، موسسه چاپ و نشر عروج: ص 18.
[7]. شرح چهل حدیث: ص15.
[8]. سر الصلواه: ص96و 95.
[9]. سلوک عرفانی امام خمینی(ره)، سید حسین حسینی: ص 32.