علل و درمان ناباروری

ناباروری را این طور تعریف کرده اند: ناتوانی یک زوج در باردار شدن پس از یک سال رابطه زناشویی بدون استفاده از روش های جلوگیری از بارداری. اخیرا گام های بلندی در رابطه با تشخیص و درمان ناباروری برداشته شده است و حدود 65 درصد از زوج های نابارور با استفاده از روش های درمانی موجود، صاحب فرزند شده اند.

ناباروری در ده تا پانزده درصد از زوج ها دیده می شود. علل ناباروری می تواند مربوط به زن یا مرد و یا هر دو باشد. حدود 40 درصد از مشکلات ناباروری مربوط به مردان، 40 درصد مربوط به زنان و حدود 10 درصد مربوط به هر دو است. در 10 درصد از زوج ها نیز عامل ناباروری مشخص نیست، به عبارت دیگر در این زوج ها هر دو نفر با توجه به انجام آزمایش های موجود مشکلی ندارند، ولی به علل نامشخصی بچه دار نمی شوند.

علل ناباروری در زنان

1- اختلال در تخمک گذاری

اختلال در تخمک گذاری، علت عمده ناباروری در زنان است. بدون عمل تخمک گذاری لقاح انجام نمی شود و بنابراین زن باردار نمی شود. بعضی از زن ها ممکن است تخمک گذاری نکنند و یا به طور نامنظم و کم تخمک گذاری کنند و بنابراین ممکن است یا عادت ماهیانه نداشته باشند و یا عادت ماهیانه آنها کم و نامنظم باشد و حتی بعضی خانم ها با آنکه دارای عادت ماهیانه منظم هستند، دارای اختلال در تخمک گذاری هستند.

2- اختلال در لوله های رحمی

در بعضی زنان، لوله های رحمی به طور کامل و یا ناقص بسته است، در نتیجه اسپرم به تخمک نمی رسد. بسته بودن لوله های رحمی می تواند به دلیل عفونت، آندومتریوز و یا چسبندگی هایی پس از عمل جراحی باشد. همچنین ممکن است این لوله ها پس از یک حاملگی خارج رحمی بسته شوند.

3- اندومتریوز

آندومتریوز حالتی است که در آن دیواره داخلی رحم (آندومتر) رشد می کند و از رحم بیرون می رود و لوله های رحمی را نیز می پوشاند و حتی آنها را می بندد و در عمل تخمک گذاری، اختلال به وجود می آورد.

4- اختلال در گردن رحم یا رحم

ناهنجاری های گردن رحم می تواند سبب ناباروری شود که از آن جمله می توان به مشکلات مربوط به ساختمان بدن، عفونت های گردن و رحم و یا کیفیت نامناسب ترشحات رحم اشاره کرد. از طرفی تومورهای بدخیم رحم و یا بعضی جای زخم های موجود در دیواره رحم مسبب ناباروری است.

5- مشکلات دستگاه ایمنی بدن

مشکلات مربوط به دستگاه ایمنی بدن و عوامل ایمونولوژیک نقش مهمی در ایجاد ناباروری دارند. تشخیص و درمان این گونه بیماران مشکل است. در بعضی خانم ها، ماده ای به نام آنتی بادی علیه اسپرم مرد ترشح می شود که اسپرم ها را از بین می برد و یا آنها را غیرفعال می کند و یا حتی سبب سقط خودبخودی جنین در بعضی از بارداری ها می شود.

علل ناباروری در مردان

1- اختلالات مربوط به اسپرم

به طور طبیعی، در بیضه مرد اسپرم تولید می شود و به هنگام انزال از وی خارج می شود. موارد زیر، شانس لقاح را کم کرده و مرد نابارور محسوب می شود:

- تعداد کم اسپرم
- عدم بلوغ اسپرم
- شکل غیرطبیعی اسپرم
- حرکت نامناسب اسپرم

عواملی که بر تعداد،  شکل، بلوغ و حرکت اسپرم تأثیر منفی می گذارند عبارتند از:
- بیماری های عفونی: بیماری های عفونی مانند بیماری اوریون سبب عفونت مجاری تناسلی یا التهاب و از بین رفتن بیضه ها در مرد می شوند.
- اختلالات هورمونی : تولید نامناسب هورمون های FSH و LH بر تولید هورمون مردانه یا تستوسترون و تولید اسپرم تأثیر منفی دارند.
- مشکلات مربوط به دستگاه ایمنی بدن: در بدن بعضی مردان، علیه اسپرم خودشان ماده ای به نام آنتی بادی تولید می شود که سبب کاهش حرکت اسپرم یا به هم چسبیدن آنها می شود.

2- ناهنجاری های مربوط به ساختمان بدن

بعضی عوامل نظیر بسته بودن لوله های خروج اسپرم (دفران، اپیدیدیم) سبب ناباروری در مردان می شود. بسته شدن لوله های خروج اسپرم می تواند به علل مادرزادی، نقص ژنتیکی، عفونت ها یا التهاب های دستگاه ادراری- تناسلی باشد. البته جای جراحی های قبلی نیز می تواند این لوله ها را ببندند.
از جمله عوامل دیگر ناباروری در مردان واریکوسل است. در این حالت رگ های درون کیسه بیضه گشاد می شود و کیفیت اسپرم کاهش می یابد.

3- عوامل دیگر

عوامل دیگری نظیر ناتوانی جنسی و یا انزال زودرس نیز می تواند عامل نازایی  در مردان باشد.

علل ناباروری ژنتیکی

علل ناباروری اعم از مشکلات هورمونی و چاقی تا غیر طبیعی بودن سلول های جنسی (تخمک و اسپرم) همگی می تواند به نوعی تحت تاثیر عوامل ژنتیکی باشند، برای مثال استعداد چاقی، ابتلا به عفونت و حتی لزوم انجام یک جراحی که به ناباروری می انجامد، همگی می توانند به عوامل ژنتیکی مربوط باشند. امروزه مطالعات بر روی ژن های خاص در انسان و مدل های آزمایشگاهی تا حدودی تاثیر عوامل ژنتیکی بر ناباروری را آشکار ساخته اند.

بعضی از عوامل ژنتیکی بر ناباروری مردان تاثیر می گذارند، در حالی که بعضی عوامل دیگر بر روی هر دو جنس و یا فقط بر روی زنان تاثیر گذارند، برای مثال جابجایی های کروموزومی می تواند بر روی مردان و زنان تاثیر بگذارد، اما سندروم کلاین فلتر که در آن ترکیب کروموزوم های جنسی به صورت XXY در می آید تنها مختص مردان است و سندروم ترنر که در آن بیمار فقط دارای کروموزوم جنسی X است، تنها مختص زنان است.

عوامل ناشناخته

گاهی ممکن است پس از معاینات دقیق پزشکی، زن و شوهر کاملا سالم تشخیص داده شوند، ولی به علل ناشناخته ای بارور نشوند. اگرچه معمولا بعد از دو سال تعداد زیادی از این زوج ها بچه دار می شوند، اما تعدادی از آنها حتی بعد از گذشت سه سال بدون استفاده از روش های پیشگیری بچه دار نمی شوند، در این صورت باید تحت درمان قرار بگیرند.

روش های درمان ناباروری

متناسب با دلایل مختلفی که برای ابتلا به ناباروری در مردان و زنان وجود دارد، شیوه های مختلفی برای درمان وجود دارد.

تحریک تخمک گذاری

این شیوه در مورد زنانی به کار گرفته می شود که مبتلا به اختلال در تخمک گذاری هستند و برای به دست آوردن تعداد کافی تخمک به منظور انجام سیکل درمانی، نیازمند استفاده از روش هایی مانند IUI، IVF و ICSI می شوند. به این ترتیب آنها در دوره های درمانی که پیش رو دارند، با استفاده از دارودرمانی و هورمون درمانی اختلال تخمک گذاری را پشت سر می گذارند.

میکرو اینجکشن

در شیوه میکرواینجکشن که یک شیوه تخصصی و موثر برای درمان ناباروری با علت مردانه است، پیش از هر چیز تخمدان ها توسط داروهای محرک تخمک گذاری تحریک می شوند و پس از آماده سازی تخمک ها، یک اسپرم در شرایط آزمایشگاهی خاص به داخل تخمک تزریق می شود و تقریبا پس از 48 ساعت، جنین های تقسیم شده و مناسب به داخل رحم زن انتقال داده می شود.

لقاح خارج رحمی

IVF که از آن با عنوان لقاح خارج رحمی یاد می شود، یکی از شیوه هایی است که برای درمان نازایی مورد استفاده قرار می گیرد.

در این شیوه ، باروری در محیط آزمایشگاه انجام می شود. این روش در شرایطی که لوله های رحمی آسیب دیده باشند یا اختلال در عملکرد آنها مشاهده شود، از سوی پزشک متخصص به بیمار توصیه می شود. این شیوه نه تنها در مورد زنان مبتلا به مشکلات و اختلالات تخمدانی، بلکه در برخی موارد درباره ناباروری ها با علت مردانه نیز به زوج ها توصیه می شود.

IUI

در شیوه درمانی IUI ، اسپرم های فعال پس از جداسازی و آماده سازی به شکل مصنوعی همزمان با تحریک تخمک گذاری به رحم هدایت می شوند. در این شیوه از آنجا که تحریک تخمک گذاری با سونوگرافی های متعدد در روزهای متوالی یا با اندازه گیری هورمون های جنسی موجود در ادرار مشخص می شود و متناسب و همزمان با ورود اسپرم این اتفاق انجام می شود، بنابراین احتمال بارداری و باروری زیاد است.

روش های جایگزین

گاهی پیش می آید که زوج ها پس از بررسی های مختلف و تجربه روش های درمانی متعدد به این نتیجه می رسند که  باید از شیوه های جایگزینی برای درمان ناباروری و نازایی از قبیل استفاده از تخمک ، جنین اهدایی و یا رحم جایگزین استفاده کنند. در این شرایط در صورت احراز ضرورت درمان به روش جایگزین، مرکز درمانی برای انتخاب اهداکنندگان و دریافت کنندگان شرایطی را در نظر می گیرد که در صورت برآورده شدن آنها، مشاوره نهایی برای انجام کار با متخصصان رشته های مختلف زنان و زایمان، جنین شناسی، آندرولوژی، غدد، داخلی، ژنتیک، عفونی و روانپزشکی انجام می گیرد.

به چه مراکزی برای درمان ناباروری مراجعه کنیم؟

زوج ها برای درمان ناباروری باید به مراکز معتبر و مجاز در زمینه درمان ناباروری مراجعه کنند. مراکزی که در آنها متخصص ناباروری مردان، متخصص ناباروری زنان و جنین شناس وجود داشته باشند و مشکلات و عللی که باعث ناباروری در مردان و زنان می شود به طور کامل بررسی شود.

بهترین مراکز، مراکزی هستند که تمامی این بخش ها در آنها وجود داشته باشد و به صورت تیمی برای درمان ناباروری اقدام کنند. در این شرایط بیمار مجبور نیست برای انجام آزمایش های مختلف و تکمیل پرونده اش به مراکز درمانی مختلف مراجعه کند. مراکزی که در وهله اول، تشخیص درستی از ناباروری و دلایل ناباروری مراجعان خود داشته باشند و با بهترین انتخاب برای درمان آنها اقدام کنند.

به طور کلی مراکز درمانی داریم که موفقیت در آنها 10 درصد است و مراکزی که موفقیت در آنها بیش از 30 درصد است. مشخص است که اگر به مراکز درمانی دوم مراجعه شود، نتیجه بهتری به دست خواهد آمد. بنابراین با مشاوره با پزشک و انجمن ناباروری می توان با مراکز معتبر و صاحب نام در زمینه درمان آشنا شد و برای درمان به آنها مراجعه کرد.

نکته مهم

زوج های نابارور باید توجه داشته باشند که در حال حاضر 50 مرکز برای درمان ناباروری با حضور متخصصان مختلف در کشور فعالیت می کنند که انتخاب بهترین آنها باید با مشاوره و بررسی با صاحب نظران این حوزه انجام شود، چرا که مراجعه به مرکزی که توانایی کامل در تشخیص و انتخاب درمان مناسب برای زوج ها را نداشته باشد، صرفا تلف کردن وقت مفید، صرف هزینه های گزاف و در نهایت تشخیص نادرست علت ناباروری و دستکاری های بیهوده بدن زن و شوهر است که هر کدام می تواند اثرات منفی بر روند درمان ناباروری آنها داشته باشد.