هنر در عصر ویکتوریایی (2)

حکومت ویکتوریا در قرن نوزدهم بر بریتانیای کبیر، با فراز و نشیب های بسیار در علم، تکنولوژی و فلسفه همراه بود که جملگی سبب تغییرات بنیادین در نگاه هنرمند به جهان هستی گشت.

در مقاله گذشته پس از شرح و بسط مختصری از خصوصیات هنر در عصر ویکتوریایی، شروع به بررسی دلایل این تحولات کرده و دو عامل انقلاب صنعتی و تحولات فکری-فلسفی را شرح دادیم.

اما دو عامل دیگر نیز در شکل گیری هنر ویکتوریایی دخیل بود:

1- آشنایی با هنر شرق و تأثیرپذیری از المان های شرقی

انقلاب صنعتی راه را برای ورود مستشرقان غربی به دنیای شرق باز کرد؛ این اندیشمندان با پیگیری بی مانندی در فرهنگ ها و آئین های شرقی، نوع جدیدی از نگاه به عالم را در پیش روی چشمان انسان غربی گشودند و دنیای وی را دگرگون کردند.
شاید بتوان گفت در میان کشورهای آسیایی، ژاپن بیشترین نقش را در تحولات هنری اروپا بازی کرد. ورود نقاشی های چاپی "اوکیوئه"1 ژاپنی  ، با آن ظرافت بی مانندش، شگفتی هنرمندان غربی را، که تا پیش از این درگیر عمق نمایی و رئالیسم بودند، برانگیخت.

این نقاشی ها مهمترین تحول را در ایجاد شاخه مستقلی از هنر با نام "طراحی گرافیک" بازی کرد: استفاده از سطوح تخت رنگی، کاربست رنگ های جرمی، توجه به تزئین، استفاده از نقش مایه های تزئینی، کاربرد سطوح تخت بدون عمق نمایی (دو بعدی)، استفاده از نقوش پُر در زمینه سازی، تنها بخشی از تأثیرات چاپ های اوکیوئه بر هنر نوپای گرافیک اروپایی بود.

2- تحولات چاپ

پیشرفت صنعت و ایجاد بازار رقابتی در عرصه تجارت، لزوم بکارگیری چیزی به نام "تبلیغات" را در قرن نوزدهم دوچندان کرد که در عین حال نیازمند سرعت در تکثیر نیز بود. از سوی دیگر، تکنیک نقاشی های ژاپنی ، چاپ بود. این دو در کنار یکدیگر، به مدد لزوم سرعت در تکثیر آمدند و استفاده از چاپ را به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از صنعت تبلیغات قطعی کردند؛ امری که تا به امروز نیز همچنان معمول و رایج است.
اما تذکر یک نکته در این میان ضروری است و آن اینکه در قرن نوزدهم، تحولات چاپ در عرصه گرافیک، محدود به چاپ سنگی (لیتوگرافی)2 است. توضیح آنکه پیش از این استفاده از چاپ سربی (حروف ساخته شده از سرب برای متون) امری معمول در صنعت چاپ و کتاب آرایی بود. اما می توان گفت هنر گرافیک در قرن نوزدهم وامدار بکارگیری گسترده از چاپ سنگی است تا هر نوع چاپی دیگر.
می توان گفت در صنعت چاپ سنگی، آلمانی ها پیشگام بودند؛ "آلویس زنفلدر"3 اهل باواریا، این نوع از چاپ را در سال 1796م. ابداع کرد و تا سال 1800م. آن را تکمیل نمود. پس از وی "گادفِروی انگلمان"4، چاپگر فرانسوی در سال 1837م. با ابداع "کرمولیتوگرافی"5 (چاپ سنگی رنگی)، امکان چاپ سطوح رنگی یکدست  با ته رنگ های سایه روشن دار را فراهم نمود و بدین ترتیب کمک شایانی در پیوند گرافیک و تبلیغات سودآور نمود.

صنعت چاپ ادامه راه تحولاتی خود را در امریکا پیمود:
"ویلیام شارپ"6 چاپ سنگی را به بوستون برد. "ریچارد ام.هو"7 در سال 1846م. با اختراع دستگاه چاپ سنگی دوّار (روتاری)8، که به چاپ برق آسا مشهور شد، موجب تسهیل صنعت چاپ گشت. پس از وی "جان اچ.بوفورد"9 با ایجاد شرکتی به نام "بوفورد" این صنعت را با چاپ های هنری ارتقاء بخشید و اولین پوسترهای هنری را با ارزش های فوق العاده بالا به چاپ رساند. یکی از مشهورترین کارهای بوفورد، چاپ پوستر "کوارتت آواز سوئدی" است. وی برای رنگ پوست کاراکترها ، از چند لوح جداگانه استفاده کرد و توانست کیفیت این پوسترها را تا حد کاری با کیفیت بالای هنری ارتقاء دهد.

نکته جالب دیگری رهاورد کاربرد صنعت چاپ در هنر بود: تا پیش از این مرز میان هنرمند و صنعتگر امری مشخص بود، اما به دلیل آن که تمامی هنرمندان پوسترساز، در پیاده کردن طرح خود بر روی سنگ تبحر کافی را نداشتند، در این دوره صنعتگران چیره دستی ظهور کردند که طرح غالبا آبرنگی هنرمند را به طرزی استادانه بازتولید و بر روی سنگ اجرا می کردند. یعنی هر اثر چاپ شده عملا دو هنرمند داشت؛ یکی طراح اولیه و دیگری هنرمند چاپگر.
با این حال امروزه از آثار بسیاری که در نیمه دوم قرن نوزدهم با تکنیک چاپ سنگی اجرا شده اند، کمتر هنرمند و چاپگری را می شناسیم. چراکه آثار چاپ شده شامل نام هیچ یک از این دو نفر نمی شود و به عوض تنها به ذکر نام شرکت چاپ کننده اکتفا می کند؛ کمپانی هایی چون "شوماخر و اتلینگر"10 ، لیتو استرو بریج 11، فارست و شرکا12، کربز 13، دبلیو. جی مورگان 14، و ای.هیون 15 برخی از مشهورترین شرکت های چاپگر و تبلیغاتی این دوران هستند. 
تمامی این موارد موجب چند تحول بزرگ در طراحی گرافیک شد که چاپ سنگی را به عنوان بهترین امکان در این نوع هنر تثبیت کرد:
- اول آنکه  تنوع رنگی در چاپ سنگی نسبت به چاپ های لترپرس و سربی بسیار بیشتر بود.
- دوم ارزان تر بودن چاپ سنگی ؛ این مرقوم به صرفه بودن هم از نظر مواد اولیه مطرح بود و هم در زمینه احتمال خطا در ساختن گراور و سهولت در امکان تصحیح اشتباه در اجرا بر روی سنگ.
- نکته سوم امکان بی نظیری بود که چاپ سنگی برای طراحی حروف در اختیار هنرمند قرار می داد؛ پیش از این چاپ سربی تنها امکان چاپ به صورت حروفی بود. به دلیل محدودیت حروف سربی، طراحی حروف تا آن زمان نتوانسته بود به خلاقیت بپردازد و همواره با محدودیت هایی بی شمار همراه بود، اما در چاپ سنگی هنرمند می توانست با توجه به کمپوزیسیون صفحه و  حال و هوای موضوع، نوع خطوط را طراحی و انتخاب نماید. همین امکان ساده، بعدها راه را برای هنری مستقل و پیچیده در شاخه گرافیک، با عنوان تایپوگرافی16 باز نمود.
با وجود تمامی این مزایا چاپ سنگی در سال 1890 از رونق افتاد؛ چراکه با ابداع "گراور نوری" (یعنی استفاده از عکاسی) در صنعت چاپ، لزوم استفاده از الواح سنگین سنگی کاری بیهوده و دشوار می نمود و به همین جهت در سال 1897 و همزمان با تکمیل فنون گراورهای نوری، عملا و به طور کامل استفاده از چاپ سنگی منسوخ شد  و دوران طلایی هنر ویکتوریایی نیز رو به افول نهاد.

پی نوشت:
1- ukiyoe
2- Lithography که از دو واژه "لیتوس" (lithos) یونانی به معنای سنگ و "گرافیا" (graphia) به معنای نوشتن ساخته شده است.
3- Alois Senefelder
4- Godefroy Engelmann
5- Chromolithography
6- William Sharp
7- Richard M.Hoe
Rotary 8- press
 9- John H.Bufford
10- Schumacher & Etllinger
11- Litho Strobridge
12- Forest
13- Krebs
14- W. J. Morgan
15- A. Heaven
16- Typography