اصل ختایی در هنر تزئینی ایران

دومین اصل از اصول هفتگانه کتاب آرایی ایران اصل ختایی(اصل قلم) است؛ در این مقاله توضیحی در مورد اصل ختایی و حضور آن در متون ایرانی را می خوانید.

همانطور که در "مقاله پیش" عنوان شده ، هنر تزئینی ایرانی دارای هفت اصل است که این اصول عبارت اند از: اصل اسلیمی ، اصل ختایی ، اصل فرنگی ، اصل نیلوفر ، اصل ابر ، اصل واق ، اصل رومی (گره).
هنرمندان اغلب از نقش ختایی بر روی ظروف چینی استفاده کرده اند و سپس با ایجاد تحولاتی در اصل ختایی آن را در کتاب آرایی نیز به کار بستند . نقش مایه های ختایی از سه نوع گل، به نام های گل خشخاش ، گل عناب و گل نیلوفر تشکیل شده بود ، پس از آن نقش ختایی در ایران دارای تغییرات فراوانی شد و با قلم های پیش از اسلام ترکیب شد؛ از دوره های شاه عباس اول به بعد به اصل یا قلم ختایی، گل های شاه عبّاسی نیز می گفتند .
« با ورود مغولان به سرزمین ایران ، نقشمایه ی ختایی روی ظروف چینی برای هنرمندان ایرانی شناخته شده است . پیداست که نقشمایه ی ختایی از سه نقش گل خشخاش ، گل عناب و گل نیلوفر تشکیل شده بود . هنرمندان ایرانی پس از آشنایی با این نقشمایه ، آن را اصل دوم کتاب آرایی ایران قرار دادند  و در آن تغییراتی به عمل آوردند و نقشمایه ها و آرایه های مختلف از آن ساختند . آنها گلهای ختایی را به زیباترین وجه در حواشی نگاره ها و روی جلد ها و حتی بعد ها روی پارچه ها و قالی ها و اشیای چوبی و فلزی و غیره به کار بردند. »1
در مورد ریشه یابی کلمه «ختایی» به طور کلی چند تعبیر وجود دارد ؛ کلمه ی «خطا»یا «خطای» نام یکی از طوایف مغول است که بر سرتاسر سرزمین مورد تصرف خود نام«خطایی»را نهاده بودند همچنین در این زمینه تعابیر دیگری نیز وجود دارد مانند اینکه در منابع اصولا کلمه «ختا»را به همراه «ختن»که سرزمینی در چین هستند و گاه در متون اسلامی همان چین است  نیز آورده اند ؛ در هر صورت ریشه کلمه«ختایی»را از هر جهت که جستجو کنیم به مغولان می رسیم.

در یکی از "مقاله های پیش"  دریافتیم که نقشمایه ی اسلیمی شکل تجرید یافته و خلاصه شده ی درخت است و حال با آن دیدگاه می بینیم که نقش ختایی نیز فرم تجرید یافته ی شاخه یا بوته ی گل، برگ و یا غنچه است . به طور کلی اسلیمی شاخه و ساقه است و ختایی گل و بوته های پیچ در پیچ است . ختایی نقشی است که به سمت بالا رشد می کند و در جهت بالا گسترش می یابد . در لا به لای بوته ها و گل های آن نیز پرندگانی وجود دارند . نقش ختایی نیز مانند اسلیمی از طبیعت گرفته شده و آنالیز شده طبیعت است.ختایی گل ها و غنچه ها و بوته ها را در وحدتی  می آراید و خطوط مستقیم و منحنی و دوایر مارپیچ گل ها حرکات چشم نوازی را ایجاد می کنند . نقوش ختایی دارای دو سبک تند و کند هستند به این معنا که ساقه ها گاه ضخیم تر وگاه ظریف تر هستند . علاوه بر آن در نگاهی به نقش کلی ختایی می بینیم که نقش گل در راس دید بیننده قرار دارد و غنچه ها و ساقه ها به نحوی دور تا دور آن پهن شده اند که وحدتی در اوج تناسب و زیبایی را بوجود آورده اند.
لازم به ذکر است که کلمه ختایی را عده ای با «طاء» نوشته اند که منظورشان خطوطی که دارای خطا و کژی است می باشد و اما در متون کهن نیز گاه با «ت» و گاه با «طاء»آمده مانند تهران و طهران که هر دو یک مفهوم دارند ، هر دو شکل ختایی و خطایی نیز به یک نقش باز می گردند .

به طور کلی اصل ختایی دارای سه نقشمایه است :

●گل عناب و میوه ی آن
●گل نیلوفر در شکل های گوناگون
●گل خشخاش که بارها به شکل های متفاوت دیده شد و از "مکتب اصفهان"  به بعد به گل شاه عبّاسی معروف شد و در بسیاری از هنر ها بخصوص در قالیبافی نیز نمایان شد .

1- آژند، یعقوب، هفت اصل تزئینی هنر ایران، نشر پیکره، (1393) ، ص(97)