تبیان، دستیار زندگی
دیدگاه سه هنرمند درباره تاثیرپذیری خوشنویسان از نام مبارک امام علی (ع).
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : احمد رنجبر
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

خطی که با عشق خوش می شود

دیدگاه سه هنرمند درباره تاثیرپذیری خوشنویسان از نام مبارک امام علی (ع).

مجید احمدی-بخش هنری تبیان
امام علی (ع)

خوشنویسی ایرانی بخشی از خوشنویسی اسلامی است که در کشورمان و سرزمین های وابسته یا تحت نفوذ آن همچون کشورهای آسیای میانه، افغانستان و شبه قاره هند به تدریج و براساس فرهنگ و هنر ایرانی شکل گرفت و نه تنها مایه افتخار هنر ایرانی بلکه مایه افتخار هنر اسلامی و حتی هنر جهان به شمار می آید. علاوه بر تاثیر فرهنگ دینی در این عرصه که رحمانیت ویژه این هنر را موجب شده است، هنر خوشنویسی را می توان به عنوان یکی از نشانه ها و نمادهای جدی تمدن اسلامی برشمرد.

نکته ای که تمامی کارشناسان و هنردوستان بر آن اتفاق نظر دارند. هنرمندان ما از اندیشه شیعه و حضرت علی (ع) تاثیر می گیرند. امام اول شیعیان اولین كاتب قرآن بود كه با خطی خوش نمود صوت كلام الله را كتابت كرد، از این رو امام علی (ع) اسوه خوشنویسان است. گزارش پیش رو شامل دیدگاه سه هنرمند عرصه خوشنویسی است که سه موضوع را دربر می گیرد: تاثیر پذیری خوشنویسان از حضرت علی (ع)، سیر تاریخی خط و وضعیت این هنر در دنیای امروز. این موضوعات کلان در شماره های آینده بستر بحث های جزئی تر خواهند بود.

تبرک خوشنویسی با نام امام علی (ع)

نصرالله افجه ای

شاید اولین و تاثیرگذارترین اتفاق مهم در هنر اسلامی، نوشتن قرآن کریم به خط کوفی و به دست مبارک مولا علی(ع) بود، که امیرالمومنین(ع) به شکل مطلوب و با خط زیبای این کار را انجام دانند و حال آن قرآن در موزه ها دیده می شود. ولی می توان گفت که آغاز هنر خوشنویسی در دین اسلام زمانی بود که پیامبر اکرم(ص) کلمه «اقرا» را شنید و این سرآغاز هنر خوشنویسی در کتابت قرآن کریم بود. اما آن چیزی که در متن به عنوان محور در دین اسلام دیده می شود کتابت قرآن مجید است و پس از آن خوشنویسی و خط زیبا به خدمت دین و مذهب و در مساجد گسترش پیدا کرد . تمامی هنرمندان خوشنویس در کنار پرداختن به مذهب نام متبرک حضرت علی (ع) را با عشق و علاقه نوشته اند. به عبارت دیگر هنرمندان خوشنویس ناخود آگاه نام امام علی (ع) را در آثار هنری خود دارند. نوشتن نام متبرک حضرت علی (ع) نه تنها در بین خوشنویسان ایران، بلکه در بسیاری از کشورهای عرب نیز مرسوم است.خوشنویس با نوشتن نام امام علی (ع) خود و هنرش را متبرک می کند.
 با گسترش دین اسلام و جمعیت مسلمان، هنرهای دیگر اسلامی به وجود آمد که همه آن ها از خط سرچشمه می گرفتند که می توان به هنرهای تذهیب و تشیع اشاره کرد. اما نکته قابل توجه اینجاست که کاربرد این هنرها در اماکن مذهبی به عنوان تزیین نیست بلکه به عنوان تجلیل است. اگر ما در یک روبنای مکان مقدس و یا گنبدی را با هزینه های بالا طلایی و روبنا های آن را تذهیب می کنیم این امر بابت تزیین آن مکان و برای نمایش نیست، بلکه برای تجلیل و فاخر شدن آن مکان است و ما به این وسیله عظمت و بزرگی آن مکان را نشان می دهیم.

اما سرآغاز هنر خوشنویسی در دین اسلام از خط کوفی سرچشمه می گیرد و در طول سالیان مختلف به تربیت خطوط مختلف ابداع و عرضه شد و در هر سنه  تاریخی یک نوع خط ابداع می شود و هر خطی از خط دیگری نشأت می گیرد. به عنوان مثال ازخط های که به خدمت اسلام در می آید خط ثلث است و این نوع خط انواع مختلف مانند خطوط ریحانی و دیوانی دارد. خط دیوانی برای مصارف روز مره و خط ثلث برای کتیبه نویسی استفاده می شود و خط ثلث محقق در روبناهای اماکن اسلامی به خصوص در کتیبه نگاری های کمربندی زیر گنبدی ها با آیات قرآن مورد استفاده قرار می گیرد. بهترین نمونه این نمونه های خط در ایران، خط استاد رضا عباسی است که در سنه ۴۱۰ (ه .ق) این خطوط را در کمربندی گنبد مسجد میر لطف الله نوشتند و نظیر آن در گنبد خواجه ربیع خراسان رضوی نیز نوشته شد که با توجه به بازسازی این گنبد در ۲۵ سال گذشته آسیبی به خط استاد عباسی نرسید. در این بین نمی توان به راحتی از خطوط نستعلیق میرعماد، در کتیبه های دیواری و روگچی که در اصفهان وجود دارد به راحتی گذشت.
در دوره قاجار نیز خوشنویسی مانند میرزا غلامرضا خطوطی را درمسجد سپه سالار ( مسجد مطهری در خیابان بهارستان) نوشتند که حال مثل الماس می درخشد. با این حال مقوله خوشنویسی اسلامی از گذشته تا به امروز در متن ذهن هر خوشنویس ایرانی در درجه اول کلمات متبرکه قرآنی است و ما شاهد آن هستیم که هم کتاب های متبرک و هم کتیبه های متعددی از آثار اسلامی و از هنرمندان ایرانی موجود است.

اصول خوشنویسی در کتابت نهج البلاغه

علی تن

هنر خوشنویسی از ابتدا این افتخار را داشته که با کلام خداوند در قرآن مانوس باشد و کتابت کتاب وحی کار بزرگ و تاریخی بود که توسط هنرمندان این عرصه انجام شد. به همین دلیل هنر خوشنویسی همواره به عنوان یک هنر مقدس مطرح است. این تاثیر شگرف تاریخی حتی زمانی که به بناهای مذهبی و مساجد توجه می کنیم به چشم می خورد و خطوط ثلث، کوفی و نستعلیق بر پیکر بناها نقش بسته است. از جمله دیگر شیوه های خوشنویسی می توان به خدمت ریحان نویسان اشاره کرد که در این زمینه قابل تامل بررسی به نظر می رسد. 
از ابتدا خط کوفی را منتسب به حضرت مولا علی (ع) می دانند و خطوط قرآن خطی هم به حضرت علی(ع)، امام حسین(ع)، امام حسن(ع)، امام باقر (ع) و امام رضا (ع) منسوب است که نمونه های آن در موزه های جهان وجود دارد. نکته جالب این است که در نهج البلاغه دقیقا اصول خوشنویسی رعایت شده و مولا به نکات دقیقی اشاره می کند.فاصله بین خطوط، اشاره به شیوه تراشیدن قلم، زاویه قلم و شکاف آن از جمله نکات قابل تامل در شیوه کتابت نهج البلاغه است و این نشان می دهد ما با هنرمندی مواجه هستیم که از نظر تکنیکی به فن مسلط بوده و نظریه ابداع خط ثلث توسط مولای شیعیان را اثبات می کند.
به دلیل توجه شاه عباس صفوی به هنرهای چندگانه از دوران صفویه به عنوان دوران طلایی هنرهایی مانند خوشنویسی و کتابت و معماری اسلامی یاد می شود. هنرمندان بزرگی مانند استاد میرعماد در همان دوران رشد می کنند و آثار بزرگی را از خود به یادگار می گذارند که همچنان ادامه پیدا کرده است.
رونق بعد هنر خوشنویسی در دوره قاجار رخ می دهد که بزرگانی مانند استاد کلهر، میرزا کاظم و عمادالکتاب حضور داشته اند و با تربیت شاگردان بسیار تکامل مثال زدنی را ایجاد کرده اند. آن دوران در خط شکسته سید گلستانه حیات هنری دارد و درویش عبدالمجید طالقانی، میرزا کوچک اصفهانی که از شاگردان درویش محسوب می شود نیز آثار ماندگاری خلق می کند اما به هرحال تعداد این افراد آنچنان زیاد نیست. این ها بهترین های دوران قاجار را تشکیل می دهند ولی بعدا شاهد افول خط شکسته هستیم. اما در مقطع کنونی نیز از نظر تکامل و حضور خوشنویسان صاحب سبک و اثرگذار دست کمی از آن دوران ندارد و حتی به نوعی دوران طلایی تازه محسوب می شود، چراکه تعداد شاگردان تربیت شده بسیار زیاد و مثال زدنی ست.
در دوره جدید هنرمندان جوان زیادی رشد کرده اند که با آن زمان قابل قیاس نیست. از سویی بزرگانی مانند استاد امیرخانی در سبک نستعلیق حضور دارند که منشاء حرکت و گسترش این شیوه هستند و شاگردان بسیاری را تربیت کرده اند شاگردان آنان نیز افراد دیگری را به عرصه معرفی می کنند. این هنرمندان در دوران حاضر حرکت های بالنده ای را رقم زنده اند که موجب می شود امروز و دوره حاضر در طول تاریخ خوشنویسی قابل تامل و مجزا باشد. خط همواره به حیات خود در فرهنگ غنی قرآنی ادامه داده و امروز نیز می تواند برای ترویج فرهنگ قرآنی موثر باشد. نکته جالب اینکه شما در طول تاریخ نیز خطاطی را پیدا نمی کنید که کلامی ناپخته نوشته باشد و همواره انتشار کلام نغز بزرگان را برعهده داشته است. این روند نشان می دهد خوشنویس خود به نقطه ای از معرفت می رسد و در طول زمان به مورج آن تبدیل می شود.

اثرگذاری خوشنویسی در دوران معاصر

احمد آریامنش

هنر خوشنویسی و خطاطی همواره این قدرت را داشته که متناسب با تغییرات اجتماعی و تاریخی دوران خود پیش می رود و در دوران گوناگون تاثیر خود را می گذارد. اصولا مقاومت در برابر چنین هنر اثرگذاری بیهوده به نظر می رسد چرا که بسیاری از هنرمندان در دوره های گوناگون وظیفه انتقال فرهنگ را برعهده داشته و به هر ترتیب کار را پیش برده اند. هنر خوشنویسی به ویژه در دوران معاصر و گسترش تکنولوژی های نوین مسائل خاص خود را داشته و هنرهای دیجیتال شرایط متفاوتی را ایجاد کرده است. در دوران معاصر انتزاع در آثار رو به گسترش است که کار کتابت را دستخوش تفاوت هایی می کند. به این دلیل که جهان معاصر با سرعت بسیار پیش می رود و کتابت به شیوه قدیم زمان زیادی می طلبد.
هنر خوشنویسی از سده های گذشته تا امروز به عنوان یک ظرفیت پیش برنده فرهنگی ٓ هنری مطرح بوده که آثار غیر قابل انکار آن مشخص است. تنها کافی است کتابت آثار بزرگان و کتاب های دینی را مد نظر قرار دهیم تا توانایی ها و ظرافت های این هنر را شاهد باشیم. نکته جالب توجه این است که امروزه و با توجه به گسترش تکنولوژی های نوین، هنر خوشنویسی همچنان به اثرگذاری خود ادامه می دهد و در پیشبرد فرهنگ دینی و قرآنی نقش آفرینی می کند. هنرمندان خوشنویس امروز یاران کمکی بیشتری در اختیار گرفته اند و نرم افزارها نیز به عنوان یاری دهنده مطرح هستند. این که هنر خوشنویسی نتواند در آینده ادامه پیدا کند و نتواند با قدرت به کار خود ادامه دهد بیشتر کاستی هنرمند محسوب می شود و نه هنر. هنرمندان هفتاد سال قبل به هیچ وجه پیش بینی نمی کردند چنین تغییراتی رخ دهد و پیشرفت امروز قابل پیش بینی نبود؛ همین نکته نیز در مورد آینده صدق می کند. اما با نگاهی به تاریخ آغاز خوشنویسی و آنچه در خط کوفی و ثلث رخ داده و تا امروز که این هنر به دوران ما رسیده است می توان پیش بینی کرد که این هنر با قدرت به کار خود ادامه خواهد داد.