جایگاه اسلیمی در معماری ایران

در مقاله ی پیش به توضیح اصل اول از هفت اصل تزئینی هنر ایران « اصل اسلیمی» پرداخته شد، در این مقاله جایگاه و کاربردهای اسلیمی در معماری ایران، طی ادوار مختلف در ایران را می خوانید.

تاریخ و پیشینه اسلیمی را می توان در آثار سفالی مربوط به چهار هزار سال پیش از میلاد ایران جستجو کرد.نقوش گیاهی و حیوانی بر روی سفالها نقوشی کاملا "انتزاعی" هستند . هنرمندان ایرانی نقوش موجود در طبیعت را استیلیزه کرده اند و بر روی سفالینه های خود بوجود آورده اند ، گل و گیاه و درخت جایگاه ویژه ای در فرهنگ باستانی ایران داشت ، نقش گل و گیاه و درخت و پرنده و جانور به تعابیر اسطوره آفرینش استفاده می شد.مانند نقوش کتاب بندهش که در مورد اسطوره آفرینش است ، همچنین به خاطر قداستی که در نقوش نام برده وجود داشت؛ به دلیل اینکه این نقوش مقدس شمرده می شدند توانستند به وسایل کاربردی روزمره مردم و همچنین آثار هنری آن دوران وارد شوند .

اسلیمی در معماری در سنگ نگاره ها ، گچبری ها و کاشیکاری ها خلاصه می شد . مانند سنگ نگاره های هخامنشی که در آن گل نیلوفر و برگ نخل که ساقه های آنها در هم پیچیده و تکرار شده اند. نقوش گیاهی موجود در سنگ نگار های سر ستون طاق بستان دوره ساسانی نیز شباهت هایی به اسلیمی های دوران اسلامی دارند .هنر "گچبری" بهانه دیگری برای ایجاد نقوش اسلیمی در معماری است . هنر گچبری از دوره اشکانی شروع شد ، هنرمندان این دوران از نقوش گیاهی بهره فراوانی گرفتند و آنها را در تزئینات بناها به کار می گرفتند ، در دوره اشکانی نقوش اسلیمی های زیبایی را میبینیم که شباهت بسیاری به اسلیمی های دوره ی اسلامی دارند .از قرن چهارم هجری تا ششم هجری بواسطه ی نقوش اسلیمی گچبری پیشرفت چشمگیری کرد.

از قرن هفتم هجری به بعد نقش اسلیمی دیگر بر روی کاشی های میانی و زرین نام ایجاد شد و وارد معماری شد ؛همانطور که در "مقاله پیش"  اشاره شد، در این مرحله است که اصول هفتگانه اسلیمی، شکل می گیرد؛ از مشهورترین و ماهرترین طراحان اسلیمی بر روی کاشی در دوران ایلخانی ، می توان خاندان هنرمند "ابو طاهر کاشانی"را نام برد.

از سده هشتم هجری به بعد کاشیکاری جای گچبری را گرفت و جالب آنکه طرح های اسلیمی در کاشیکاری ها همواره از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده اند. در قرن نهم هجری اسلیمی از کاربرد وسیع تری برخوردار شد . پس از آن در قرن دهم هجری (دوره صفویان)نیز طرح اسلیمی کاربرد گسترده تری نسبت به قبل پیدا کرد در این مورد نویدی شیرازی در مثنوی هایش از بهره گیری از نقش اسلیمی در دیوارها و دیوار نگاره های کاخ شاه طهماسب در قزوین یاد می کند .در این طرح ها پیچک های گیاهی دایره وار در هم تابیده و در آغاز گاه با گره گل مانندی به هم گره خورده اند .

«گچبری هایی که از تیسفون به دست آمده (محفوظ در موزه ی متروپولیتن ، نیویورک)  نشان دهنده ی بهره یابی هنرمندان از نقوش پیچیده ی گیاهی است و این بهره یابی ها را میتوان موقوف به این نکته دانست که پیچک های گیاهی و درختی در نزد هنرمندان ، یادآور اندیشه ی کهن انسان شرقی از درخت زندگی بوده است که بعضی از محققان بدان تاکید ورزیده اند .گچبری در دوره اسلامی کاربردی وسیع پیدا کرد . گچبری دوره ی ساسانی نه تنها در سرزمین های بیزانس موثر بود ، بلکه در هنرهای تزئینی دوره ی امویان و عباسیان هم سال های متمادی به کار رفت و به ویژه به تبع تحریم پیکره پردازی ، کاربردی وسیع یافت و به تدریج رو به تکامل گذاشت .باستان شناسان و هنر پژوهان سده ی نوزدهم غربی از آنجا که اطلاع چندانی از منشا این طراحی ها نداشتند ، آن را به اعراب نسبت دادند و "عربسک" (Arabesque) یعنی "عربانه" یا "عربی وار"خواندند ؛ اما بعد ها دریافتند که این نوع نقوش هیچ ربطی به اعراب ندارند و لذا از اصطلاح اسلیمی در توصیف آن ها بهره جستند.»1

پی نوشت :
1- آژند، یعقوب، هفت اصل تزئینی هنر ایران، نشر پیکره، (1393) ، ص(61)