كتاب كاغذی و الكترونیك؛ همزیستی یا جایگزینی؟
در دنیای امروزی، کتاب های الکترونیک جای خود را در سیستم آموزشی اگرچه کم رنگ و نوپا باز کرده اند. به طور مثال اجرای طرح آزمایشی کتاب الکترونیک برای دانش آموزان اصفهانی، همین طور انتشار بیش از 2000 عنوان کتاب الکترونیک توسط کتابخانه ملی کودکان و نوجوانان، وجود سایت های آموزشی برای پدیدآورندگان کتاب های الکترونیک، همچنین سایت هایی برای دانلود آن ها، حاکی از این است که بزرگسالان نیز بی نصیب نمانده اند.
امروزه فقط با گشت کوتاهی در دنیای مجازی، خبرهای بسیاری درباره گسترش وسایل ارتباط الکترونیکی می شنویم. یکی از جالب ترین این موارد، توسعه کتاب های الکترونیک (Ebook) است؛ چه از نظر سخت افزار (مثل پیشی گرفتن کتابخوان های کیندل آمازون بر کتاب خوان های اپل و یا تقلای سازندگان آن ها برای ارایه گزینه های بیشتر و تبدیل این وسایل به وسایلی کاربردی تر) و چه از نظر نرم افزارها برای خوانده شدن در فرمت های متنوع تر و داشتن کیفیت بهتر در تصاویر نمایشی.
نگرانی های زیست محیطی
اما پرسش اصلی که بارها و بارها عنوان شده، این است که آیا با این روند تا چند سال آینده باید کتاب های چاپی را فقط در موزه ها جستجو کرد؟
پاسخ به این پرسش بسیار مشکل و برای من تقریبا ناممکن است، فقط در حین تلاش برای یافتن پاسخی برای آن شاهد زوایای دید و رویکردهای متفاوت بودم که در این جا به بیان برخی از آن ها خواهم پرداخت.
دومین مساله ای که دنیا در ارایه تکنولوژی های جدید و ارتقای صنایع مد نظر دارد، مسایل زیست محیطی است. بر اساس اطلاعات داده شده در سایت زیست محیطی Two sides fact برای ساخت وسایل الکترونیک از سوخت فسیلی که از منابع تجدیدنشدنی به حساب می آیند، به میزان بسیار زیادی استفاده می شود و با دنیای مصرف گرای امروز، تولید آن ها (قطعات) روز به روز بیشتر شده و در صورت بازیافت از مواد بازیافتی خطرناک به حساب می آیند.
در صورتی که کاغذ به عنوان یک جزء مکمل در طول رشد فرهنگی بشر و ضروری برای زندگی مدرن عنوان شده است. کاغذ به افزایش سطح سواد و دموکراسی در تمامی دنیا کمک کرده و نقش مهمی در محافظت از محموله ها و مواد غذایی به هنگام جابه جایی ایفا می کند. نکته مهم این است که کاغذ از منابع تجدید پذیر ساخته می شود و تهیه و استفاده مسئولانه از آن مزایای بسیاری را نسبت به دیگر مواد تجدیدناپذیر داراست. همان طور که می دانیم کاغذ به آسانی قابل بازیافت و استفاده مجدد بوده و به راحتی نیز به طبیعت برمی گردد.
راندمان کتابخوانی
از آنجایی که سیستم های آموزشی، تاثیری عمده بر صنایع نشر دارند و به عبارتی گروه بزرگ مشتریان را مخاطبان کتاب های آموزشی تشکیل می دهند، نیم نگاهی به ورود کتاب های الکترونیک و قرارگیری شان در کنار کتاب های چاپی می اندازیم.
بر اساس تعدادی از تحقیقات انجام شده بر روی حرکات چشم خوانندگان، استفاده کنندگان از وب به طور معمول، برخلاف زمانی که متن های چاپی را می خوانند، متن را خط به خط نمی خوانند. به گفته دکتر جاکوب نیلسون کارشناس گروه تحقیقاتی دنیش (Danish)، «چشم ها به طور معمول با دنبال کردن چند خط در تمام صفحه شروع کرده، سپس نگاهی اجمالی به قسمت های مختلف متن انداخته و بعد از آن شروع به خواندن اوایل سطرها به سمت انتهای متن می کنند.
چگونه می توان گفت استفاده کنندگان از اینترنت مطالعه می کنند؟ رسانه های آنلاین، خود اطلاعات سطحی ارایه می دهند و شما فقط نگاهی بر اطلاعات می اندازید و این یادگیری عمیق نیست.»
نوع یادگیری متفاوت ما بنابر استفاده از نسخه های چاپی و یا استفاده از صفحات الکترونیک و نیز احتمال یادگیری بهتر به هنگام استفاده از کتاب، روزنامه و یا گزارش چاپ شده در مقایسه با زمانی که از کامپیوتر استفاده می کنیم، مساله ای مورد بحث و گفت وگو بوده است. محققان، ابیگیل سلن و كنتون اوهارا، این موضوع را در یک تحقیق آزمایشگاهی که مطالعه از روی کاغذ و مطالعه آنلاین را مقایسه کرده بود، به اثبات رسانده و نیز تفاوت های موشکافانه ای از قبیل امکان حاشیه نویسی در حین خواندن، جهت یابی سریع و انعطاف برای داشتن طرح های مختلف صفحه بندی که از مزایای اصلی کاغذ به شمار می روند و در صورت استفاده از صفحات چاپی برای خوانندگان مزیت به حساب می آیند را آشکار ساخت.
این خصوصیات به نوبه خود به خوانندگان اجازه می دهد که فهم خود را از متن عمیق تر، درک خود از ساختار متن را گسترده تر و برنامه ای برای نوشتن خلق کنند، به مدارکی دیگر رجوع کرده و کاغذی را به عنوان نشانه و یا یادداشت بین صفحات قرار دهند.
در پاییز سال 2009 دفتر فناوری اطلاعات در پرینستون برنامه ای آزمایشی را با سه هدف اصلی در یک کلاس درسی اجرا کرد و با ارایه دستگاه های e-reader به اعضای کلاس اول، سعی در کاهش میزان چاپ و تکثیر در سه دوره کلاس داشت. در وهله بعد فهمیدن این که آیا کسب مهارت با استفاده از تکنولوژی در کلاس هایی با مهارت کلاسی معمول که از روش های سنتی خواندن به دست می آیند، برابر (حتی بهتر) خواهد بود؟ و در نهایت پی بردن به نقاط قوت و ضعف تکنولوژی دستگاه های کتابخوان الکترونیک موجود جهت ارایه پیشنهادهایی برای ساخت دستگاه در آینده.
هدف اول یعنی کاستن از میزان چاپ و کپی، با موفقیت همراه بود. مهارت کلاسی اعضا که هدف دوم آزمایش بود، به گونه ای با استفاده از کتابخوان های الکترونیک بدتر شده بود، زیرا عادت دیرینه استفاده از منبع به خاطر محدودیت های دستگاه به چالش کشیده شده بود و در آخر این طرح آزمایشی به سازندگان پیشنهاد می دهد که به ابزارهای یادداشت نویسی، صفحه گذاری و سازمان دهی محتوا توجه بیشتری نشان داده و سعی در تولید دستگاه هایی با قابلیت های نزدیک به تجارب انسان به هنگام استفاده از کتاب کاغذی داشته باشند.
بر اساس نظرسنجی انجام شده توسط گروه مطالعاتی صنعت کتاب (BISG)، مردم هنوز کتاب های چاپی را می خوانند، اما گروه مخاطب کتاب های الکترونیک رشد زیادی داشته است. وفاداری به کتاب های الکترونیک افزایش داشته و هنگامی که مردم شروع به استفاده از آن ها می کنند، به توقف استفاده از e.book حتی فکر هم نمی کنند.
در کل سازندگان توانسته اند رضایتمندی زیادی را برای مشتریان فراهم آورند. اما در مورد بازار کتاب های الکترونیک برای دانش آموزان و دانشجویان نکات بسیار پیچیده تر است. 83٪ از دانش آموزان از کیفیت کتاب های درسی راضی بودند، اما فقط 33٪ از آن ها قیمت کتاب را معقول دانستند. در حال حاضر 30٪ از استادان، کتاب های الکترونیک را برای درس های اصلی پیشنهاد می کنند و اجباری در تهیه آن ها برای دانشجویان نیست.
بیشتر متون غیرمجاز دیجیتال نیستند، اما از روی کتاب های چاپی اسکن شده اند. 40٪ از دانشجویان بخش های درسی را از روی کتاب های دیگر دانشجویان کپی می کنند و استادان نیز مانع این کار نمی شوند. 75٪ از دانشجویان کتاب های سنتی (چاپی) را ترجیح می دهند و فقط 21٪ از آن ها کتاب های درسی الکترونیک خریداری کرده اند.
با این که قشر دانشجو طالب استفاده از محصولات دیجیتال هستند، کتاب های الکترونیک به نقطه مورد نظر برای جلب نظر آن ها نرسیده اند. بر اساس گزارش ها، 58٪ از دانشجویان نسخه چاپی کتاب های درسی موجود به صورت دیجیتال را خریداری کرده اند. کتاب های درسی الکترونیک موجود میزان کمی از رضایت مندی را برای مصرف کنندگان فراهم آورده است.
رقابت کتاب های چاپی و الكترونیك
در سهم بازار
با نتایج آزمایش ها و نظرسنجی های انجام شده، شاهد این هستیم که استفاده از کتاب ها و کتاب خوان های الکترونیک در زمینه آموزش از موفقیت چندانی برخوردار نبوده اند، اما تحقیقات انجام شده در آمار فروش کتاب ها در آمریکا حاکی از بالا رفتن میزان استفاده از کتاب های الکترونیک در دیگر زمینه ها است. تحقیقات انجام شده در مرکز تحقیقات نشان می دهد که بازار کتاب های دیجیتال در آمریکا به رشد ثابت خود ادامه می دهد. این نظرسنجی از 16 نوامبر تا 21 دسامبر سال 2011 با حضور 3000 نفر با سن بالای 16 سال صورت گرفته است.
در این تحقیق درصد کاربرانی که حداقل یک کتاب الکترونیک در طول یک سال اخیر خوانده اند- به ویژه در طول دوره کریسمس و به دلیل عرضه کتاب های جدید روی دستگاه های دیجیتال- افزایش یافته است، به طوری که پیش از تعطیلات 17٪ آمریکایی ها و بعد از آن 21٪ از مردم آمریکا حداقل یک کتاب الکترونیک در طول یك سال خوانده بودند و نیز کاربران كتابخوان های الكترونیكی یا تبلت ها بیشتر از کسانی که کتاب های کاغذی می خرند، کتاب می خوانند که این رقم به طور متوسط برابر با خواندن 24 کتاب الکترونیک در مقابل 15 کتاب سنتی است. همچنین زمان مطالعه با آمدن فرمت های دیجیتال بیشتر شده، با این وجود کتاب های کاغذی هنوز مورد توجه 75٪ از آمریکایی هاست.
بیشترین تعداد کاربران کتاب های الکترونیک افرادی با سن 18 تا 50 سال، سطح تحصیلی متوسط به بالا و درآمد خانوادگی بالاتر از 50 هزار دلار در سال هستند.
گزارش فروش بازار کتاب آمریکا در سال 2011 نیز حاکی از این است که کتاب های الکترونیک برای نخستین بار در بخش کتاب های داستان بزرگسالان آمریکا از کتاب های چاپی جلو افتاد. اما به نقل از روزنامه نیویورک تایمز، در زمینه های تجارت کتاب بزرگسالان شامل زیر بخش های کتاب های داستانی جلدسخت، داستان های ارزان قیمت و داستان های باکیفیت گران قیمت، نسخه های چاپی قدرت خود را حفظ کرده اند.
جدیدترین آمار منتشر شده از سوی انجمن ناشران آمریکا و گروه تحقیقات صنعت کتاب نشان می دهد که میزان فروش کتاب های الکترونیک در سال 2011 در مقایسه با سال قبل 210 درصد افزایش داشته است و در بخش فروش کتاب های الکترونیک بیش از 2 برابر شده و به بیش از 2 میلیارد دلار رسیده است. به گفته اندی اسپورکین سخنگوی این انجمن، در حالی که کتاب های الکترونیک رشد جدی را تجربه کرده اند، در سال 2011 هر دو نوع چاپ سنتی و انتشار الکترونیکی با مبلغ 1/11 میلیارد دلار در بخش تجارت کتاب درآمد داشته اند و سهم عمده آن مربوط به کتاب های چاپی است.
او در برابر این مساله که چه زمانی کتاب های الکترونیک ممکن است به عنوان پیشتاز بی چون و چرا وارد عمل شوند و بیش از 50 درصد گردش مالی کتاب را به خود اختصاص دهند، گفت این امر به سرعت امکان پذیر نخواهد شد.
سرانجام این نبرد به کجا می انجامد؟
بر اساس تحقیقات صورت گرفته، در حالی که استفاده از پیکسل ها به جای کاغذ شروع شده است، هنوز رسانه های کاغذی ارتباطی قوی با بازار دارند. مشتریان به پرداخت هزینه برای رسانه های کاغذی تمایل بیشتری دارند و آن را منبع معتبر و موثرتر و از دسته محصولات مطمئن دانسته اند. مشتریان اظهار داشتند که از رسانه های کاغذی حتی در سایه جایگزین های دیجیتال استفاده خواهند کرد.
این امر واضح است که بهترین سناریو برای هر صنعت (کاغذ و IT) به عوامل متعددی بستگی دارد: زنجیره پاسخگویی دقیق و واضح، تحقیق و توسعه در استفاده از تکنولوژی های جدید جهت دوری گزیدن از استفاده مواد خطرناک و روانه شدن پسماندها، مدیریت استراتژی بازیافت جدی که ارزش های موجود در هر محصول را بازگرداند و از انتشار پسماندهای خطرناک در زیست کره دوری کند و تلاش برای شناسایی و کاستن عواملی که از سوی محصولات رسانه ای بیشترین بار محیط زیستی را بر دوش زمین می گذارند. جنگل کاری، پتانسیل رسیدن به خودکفایی را دارد و یک سیستم صنعتی تجدیدپذیر به حساب می آید. این بهترین سناریوی موردی است که با مدیریت سبز متناسب با معیارهای زیست محیطی صنعتی وجود دارد.
از طرف دیگر IT با مسایل زیادتری به دلیل وابستگی آن به منابع تجدید ناپذیر و منابع الکترونیک، شتاب در اختراع و جایگزینی محصولات و مشکلاتی که پسماندهای الکترونیکی دارند، روبه رو است. در تحقیق انجام شده که بیش از 1400 مصرف کننده در کانادا و ایالات متحده آمریکا مورد پرسش قرار گرفته اند، پاسخ دهندگان به طور متوسط 1/2 کامپیوتر در هر خانه و 8/1 تلفن همراه به ازای هر خانه داشتند و از اینترنت 8/4 سال استفاده کرده اند.
در نهایت کتاب و رسانه های کاغذی دارای خواصی استنباطی است که مردم آن ها را درک و تصدیق می کنند. ادراک استنباطی شامل درک لامسه بر روی پوست و ادراک موقعیت و حرکت مفاصل و ماهیچه ها می شود و به طور خلاصه روند مطالعه و تجربه متون دیجیتالی به طور کلی تحت تاثیر این حقیقت هستند که ما به جای دستاوردهای لامسه ای و تجربه غرق شدگی به هنگام ورق زدن صفحه به صفحه یک کتاب چاپی، بر روی موس کلیک کرده و یا با آن صفحات را بالا و پایین می بریم.
