مصاحبه آیة الله طبسی در مورد تفسیر امام حسن عسکری(علیه السلام)
اگرچه میان علما در صحت انتساب تفسیری از قرآن به امام حسن عسکری (علیه السلام) اختلاف است، اما آیت الله نجم الدین طبسی آن را منسوب به امام یازدهم (علیه السلام) می داند و می گوید:
به باور من این اثر، کتاب مقبول و روایات آن از امام است اما آیا در بعضی از آن ها دست برده اند و آیا از اول تا آخر آن از امام است و ٦ بحثی دیگر است. به نظرم آیت الله خوئی هم، این نظر را دارد که برخوردی که با کتاب های حدیثی دیگر داریم با کتاب تفسیر امام عسکری (علیه السلام) هم داشته باشیم.
در میان آثار تفسیر قرآن، کتابی تفسیری از قرن سوم هجری قمری برجای مانده است که آ ن را منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام) می دانند. عده ای این کتاب تفسیر را متعلق به امام یازدهم (علیه السلام) و عده ای دیگر آن را ساختگی دانسته اند و استدلالشان این است که در آن روایاتی وجود دارد که به نظر می آید با خرافات آمیخته شده باشد.
از موافقان تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام) می توان شیخ صدوق، قطب راوندی، ابن شهرآشوب، محقّق کَرَکی، شهید ثانی، مجلسی اوّل، شیخ حرّ عاملی، سیّد هاشم بحرانی، آیت الله بروجردی، محدّث نوری، آقابزرگ تهرانی، شیخ محمدرضا طبسی و ٦ را نام برد. ابن الغضائری، علامه حلّی، محقق داماد، محمد بن علی استرآبادی، محمد بن علی اردبیلی، آیت الله سید ابوالقاسم خویی، میرزا ابوالحسن شعرانی و ٦ هم از جمله قایلان جعلی بودن این تفسیرند.
سال 1382 در مجله «فرهنگ کوثر» مقاله ای از بحث های رجالی آیت الله نجم الدین طبسی عضو هیئت علمی و شورای علمی مراکز تخصصی مهدویت با موضوع «پژوهشی پیرامون تفسیر امام عسکری(علیه السلام)» به چاپ رسید که در آنجا به بسیاری از سؤال های مطرح شده در این زمینه به صورت مفصل پاسخ گفته شده بود. در مجموع، تفسیر منسوب به امام حسن عسکری نه قابل رد و نه قابل پذیرش 100 درصد است. حالِ این کتاب، حالِ هریک از کتاب های حدیثی و تفسیری ماست. برای نمونه ما نمی توانیم بگوییم همه روایت های کتاب «کافی» مورد قبول است ولی هرگز کافی شریف را رد نمی کنیم بلکه آنها را مورد بررسی سندی قرار می دهیم.
مقارن با گذشت 1204 سال از ولادت امام زکی حضرت ابومحمّد حسن بن علی العسکری (علیه السلام)، نظر آیت الله نجم الدین طبسی را درباره بحث های مرتبط با تفسیر منسوب به امام یازدهم شیعیان جویا شدیم:
چه اشکال هایی به کتاب تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام) وارد می شود و اساساً موافقان و مخالفان آن برای اثبات ادعای خود چه استدلال هایی می آورند؟
در ارتباط با تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام) بحث های گوناگونی مطرح شده است و شخصیت های بزرگی از زمان شیخ صدوق درباره این تفسیر نقل هایی روایت کرده اند و امروز هم نظرهایی ایراد می شود. برای مثال بنده حدود 12 سال پیش به مناسبت روایتی که از امام حسن عسکری (علیه السلام) در درس خارج از فقه مطرح کرده بودم، به ارزش و اعتبار این کتاب پرداختم و مرحوم پدرم آیت الله شیخ محمدرضا طبسی در کتاب «درر الاخبار»، جلد 1 صفحه 136، بحث مفصلی راجع به این تفسیر مطرح و این کتاب را تأیید کرده است. در مجموع، این تفسیر نه قابل رد و نه قابل پذیرش 100 درصد است. حالِ این کتاب، حالِ هریک از کتاب های حدیثی و تفسیری ماست. برای نمونه ما نمی توانیم بگوییم همه روایت های کتاب «کافی» مورد قبول است ولی هرگز کافی شریف را رد نمی کنیم بلکه آنها را مورد بررسی سندی قرار می دهیم.
این که بگوییم همه روایت های این کتاب تفسیر از امام عسکری (علیه السلام) صادر شده است، امر ساده ای نیست اما اگر بگوییم که هیچ کدام شان توسط امام یازدهم صادر نشده است، بدون دلیل محکم نمی توان درباره آن سخن گفت.
.
مگر این کتاب دارای مشکل سندی نیست؟
یکی از اشکال های وارد بر این کتاب متوجه راوی آن می شود یعنی کسی که از امام نقل می کند. ادعا این است که امام عسکری (علیه السلام) این تفسیر را بر دو شاگرد خود به نام های «یوسف بن محمّد» و «علی بن محمد بن سیّار» املاء و دیکته می کردند. برخی بحث شان روی این دو نفر است و می گویند که شناخته شده نیستند. اما بزرگانی همچون «صدوق» به این کتاب اعتماد کرده اند.
در دوران زیدی ها اوضاع بر شیعیان سخت بود و «داعی الحق» به شیعه فشار می آورد. گفته شده است که این دو راوی به همراه پدران خود به شهر سامراء رفتند و به امام عسکری (علیه السلام) پناهنده شدند. امام یازدهم (علیه السلام) به مدت 7 سال تفسیر را برای این دو راوی بیان کردند. شروع این تفسیر به روایتی
این که بگوییم همه روایت های این کتاب تفسیر از امام عسکری (علیه السلام) صادر شده است، امر ساده ای نیست اما اگر بگوییم که هیچ کدام شان توسط امام یازدهم صادر نشده است، بدون دلیل محکم نمی توان درباره آن سخن گفت.
از حضرت علی (علیه السلام) از پیامبر (صلی الله علیه وآله) درباره «حَمَله»ی قرآن کریم (کسانی که با قرآن سروکار دارند) اختصاص دارد.
چه دلیلی برای صحت این ادعای راویان و اعتماد به این تفسیر داریم؟
از دو جهت می توان به این تفسیر اعتماد کرد. از یک طرف این دو راوی از شیعیان مخلص و ولایت مداری بودند که امامشان را می شناختند. کسی که این جریان را در کنار شرایط حیات امام عسکری (علیه السلام) ببیند، اذعان می کند که هیچ داعی بر کذب و جعل این تفسیر نبوده است. از طرفی دیگر بزرگان ما بر این تفسیر اعتماد کرده اند.
ولی بزرگانی دیگر هم این کتاب را رد کرده اند.
عد ه ای قائل به جعلی بودن تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام) هستند که در صدر آنان «ابن الغضائری» قرار دارد. اگر «ابن الغضائری» این کتاب را رد می کند، ما هم کتاب «ابن الغضائری» را زیر سؤال می بریم. مرحوم آیت الله العظمی خوئی اظهار کرد که ما این کتاب را قبول نداریم زیرا نویسنده آن مشخص نیست.
همچنین اگر «ابن الغضائری» و علامه حلی این کتاب را زیر سؤال می برند، در مقابل شخصیتی مانند شیخ صدوق در مقدمه کتاب «من لایحضره الفقیه» می گوید مطالبی که من در این کتاب نقل می کنم، بین من و خدای من حجت است. صدوق از «محمد بن قاسم استرآبادی» که واسطه نقل از آن دو راوی است، روایت ها را نقل می کند. صدوق متخصص فن، حدیث شناس و رجال شناس است و امروز اگر یک روایت را شیخ طوسی و شیح صدوق نقل کنند و اختلافی در سند آن باشد، نقل صدوق را مقدم می دارند. مرحوم صدوق روایت هایی از این تفسیر را در کتاب «حج» (جلد سوم «من لایحضره الفقیه») نقل می کند.
علاوه بر «شیخ صدوق»، تأیید دیگران آن قدر قوی هست که بتوانیم بگوییم این تفسیر را از کتاب های مورد اعتماد شیعه می دانند؟
مرحوم شهید اول در «اربعین» روایت های متعددی از این تفسیر را نقل می کند. همچنین شهید ثانی در کتاب «منیة المرید» با نقل روایت ها به نحو ارسال مسلمات در نقل، هیچ تأملی در اعتبار کتاب نمی کند.
به باور من این اثر، کتاب مقبول و روایات آن از امام است اما آیا در بعضی از آن ها دست برده اند و آیا از اول تا آخر آن از امام است و ٦، بحثی دیگر است. به نظرم مرحوم خوئی هم، این نظر را دارد که برخوردی که با کتاب های حدیثی دیگر داریم با کتاب تفسیر امام عسکری (علیه السلام) هم داشته باشیم.
مرحوم حسن بن سلیمان از علمای قرن نهم و از شاگردان شهید اول، در کتاب «المحتضر» بحث رؤیت معصومین (علیه السلام) در هنگام احتضار را از این کتاب نقل کرده است.
محقق کرکی در اجازه روایتی به صفی الدین حلی می گوید بالاترین و معتبرترین سندی که می خواهم به صفی الدین حلی اجازه آن را بدهم، سندی است که به تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام) منتهی می کنم.
مرحوم حر عاملی در «وسائل الشیعه» در فایده پنجم از خاتمه کتاب، می گوید که من از تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام) همراه با سند نقل می کنم.
مجلسی اول می گوید که به این کتاب اعتماد می کند و حرف ابن الغضائری باطل است.
مجلسی ثانی در «بحارالانوار» به این کتاب اشاره می کند و می گوید که از کتاب های معروف است و شیخ صدوق هم به آن اعتماد کرده است هرچند برخی از محدثین به این کتاب اشکال وارد کرده اند، اما شیخ صدوق عارف تر است.
وحید بهبهانی از این کتاب نقل می کند و می گوید که شیخ صدوق در «عیون اخبار الرضا (علیه السلام)» از این کتاب روایت نقل کرده است و هرگاه روایت نقل می کند می گوید رضی الله عنه.
در کتاب های بحرانی هم روایات های زیادی از این کتاب دیده می شود.
مرحوم نوری در «مستدرک الوسائل» تعبیر جالبی دارد: محققین ما همانند آقای بهبهانی، محقق بحرانی و ٦ بر اعتبار این کتاب هستند. پس قول علامه حلی را که این تفسیر موضوع (ساختگی) است، نمی توانیم بپذیریم.
مامقانی در کتاب «تنقیح المقال» در ذیل شرح حال استرآبادی حرف ابن الغضائری را می آورد و رد می کند.
سید محمدکاظم طباطبایی یزدی صاحب «العروةالوثقی» در ملحقات از این کتاب نقل می کند.
مرحوم والد ما آیت الله شیخ محمدرضا طبسی هم بحث مفصلی راجع به این کتاب دارد و نظرش درباره اعتبار آن مساعد است. در صفحه 158 جلد اول کتاب «درر الاخبار» نوشته ایشان می خوانیم: «برای قبول و اعتماد به تفسیر امام عسکری دو نکته کافی است: نخست، شهادت و گواهی صدوق و دوم، گواهی دو نفر از متأخّرین وی مانند حرّ عاملی و مجلسی. لذا اعتنایی به قول خلاف نمی شود.»
نظر شما چیست؟
به باور من هم این اثر، کتاب مقبول و روایات آن از امام است اما آیا در بعضی از آن ها دست برده اند و آیا از اول تا آخر آن از امام است و ٦، بحثی دیگر است. به نظرم آیت الله خوئی هم، این نظر را دارد که برخوردی که با کتاب های به خوانندگان توصیه می کنم کتاب «حیاة الامام العسکری» نوشته محمدجواد مروجی طبسی و «تحلیلی از زندگانی امام حسن عسکری علیه السلام» تألیف باقر شریف قرشی را مطالعه کنند.
حدیثی دیگر داریم با کتاب تفسیر امام عسکری (علیه السلام) هم داشته باشیم.
آیا تاکنون برای پالایش متنی و سندی این تفسیر اقدامی صورت گرفته است؟
حوزه های مقدسه در طول تاریخ در بحث های خارج مباحثی را مطرح کرده اند که نظری است. برای نمونه در ارتباط با کتاب تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام)، فرض کنید که من طبق مبنای خودم بحث کنم و دو سوم روایت ها را درست بدانم. ممکن است شخص دیگری مبنای من را نپذیرد.
چگونه می توان به اتفاق نظر رسید؟
این موضوع قابل وحدت نظر نیست. همیشه در طول تاریخ این مباحث مطرح بوده است و ما نمی توانیم درِ اجتهاد را ببندیم. مرحوم مجلسی ده ها روایت کافی را زیر سؤال می برد و آن ها را ضعیف، مجهول و ٦ می داند اما خیلی ها این حرف ایشان را نمی پذیرند. خود مرحوم مجلسی هم طبق مبنایی مشی می کند که ممکن است عده ای مبنای آن ها را قبول نداشته باشند. بنابراین، مسائل، مبنایی و اجتهادی است و نمی توان باب اجتهاد را بست.
بگذریم؛ چه کتاب هایی را در زمره بهترین آثار درباره امام یازدهم (علیه السلام) می دانید؟
امام حسن عسکری (علیه السلام) و همه ائمه معصومین (علیه السلام) نور هستند و هنگامی که از آن ها سخن می گوییم، صحبت یک انسان 250 ساله است. زندگانی امام یازدهم و آن دورانی که در سامراء حضور داشتند، دورانی بود که تلاش می کردند نسل امامت را به خیال خود خاتمه بدهند و قطع کنند و به تعبیری می خواستند در این خانه را ببندند. در همان دوران مانند زمان حضرت موسی و فرعون، امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در همان جا متولد شدند و 5 سال در آنجا بودند. مباحث مهدویت و امامت از دیدگاه امام یازدهم و هم چنین نقش ایشان در این جریان ها باید مورد توجه قرار گیرد. به خوانندگان توصیه می کنم در این باره کتاب «حیاة الامام العسکری» نوشته محمدجواد مروجی طبسی و «تحلیلی از زندگانی امام حسن عسکری علیه السلام» تألیف باقر شریف قرشی را مطالعه کنند.
مبنع : ایبنا
