تبیان، دستیار زندگی
یکی از نسخه های کمتر شناخته شده مکتب شیراز سده نهم، نسخه ای از منظومه عصار تبریزی با نام مهر و مشتری است. در این مقاله با این نسخه و ویژگی های منحصر به فرد آن آشنا خواهید شد.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

نسخه مهر و مشتری، شاهکاری از نگارگری

یکی از نسخه های کمتر شناخته شده مکتب شیراز سده نهم، نسخه ای از منظومه عصار تبریزی با نام مهر و مشتری است. در این مقاله با این نسخه و ویژگی های منحصر به فرد آن آشنا خواهید شد.

سمیه رمضان ماهی - بخش هنری تبیان
نسخه ماه و مشتری

منظومه عاشقانه مهر و مشتری در سال 778ه . ق توسط شاعر پرآوازه تبریز در قرن هشتم، حاج شمس الدین محمدعصار تبریزی سروده شد. عصار تبریزی در سرایش این منظومه، تلاش کرد وزن اشعار را بر اساس خسرو و شیرین نظامی گنجوی و در قالب مثنوی بیاراید. منظومه به زبان شیرین فارسی است هرچند که عصار کتابهای شعری به زبان آذری نیز دارد. داستان منظومه همانطور که از نام ان پیداست روایت عاشقانه ای از مهر و مشتری است.
این کتاب شعر نیز به مثابه بسیاری از کتب ادب فارسی، دستاویز هنرمندان نگارگر قرار گرفت و بارها در تاریخ های گوناگون خصوصا سده نهم هجری تصویرسازی شد. از جمله نسخ نگارگری شده این دیوان، کتابی است که امروزه در کتابخانه ملی فرانسه، شعبه شرقی کتابخانه، دکلمه فارسی و تحت شماره 1401 نگهداری می شود. کتاب به طور کلی از 243 برگ در ابعاد 110*175 سانتی متر تشکیل شده است. خط نسخه ، به نستعلیق است که در آن متن اشعار در صفحه های دوستونی و 11 سطری نوشته شده اند. تاریخ نگارش و طبع این نسخه با توجه به کارهای کارشناسی شده در کتابخانه ملی فرانسه، در حدود 880 ه .ق و احتمالا مربوط با مکتب شیراز در عهد ترکمنان بیان شده است.
این نسخه بسیار ظریف از منظومه عصار، حکایت از شهرت آثار وی در این دوره دارد. متاسفانه نسخه فاقد تاریخ نگارش است و در تُرقیمه آن نیز تنها به نام کاتب کتاب اشاره شده است. نام کاتب  عبدالرحمن بن یوسف الحسنی، مشهور به "مهنی" (از مهنه خراسان) است.
در مورد این نسخه ، پرسش هایی مطرح است. به نظر می رسد در ورق 242 پشت، یک مهر از طغرای یک سلطان عثمانی زده شده که بعدها آن را تراشیده اند. در ورق 1 نیز، نشان شخصیت های مختلف عثمانی دیده می شود از جمله، دانش سلیمان افندی (کاتب سلطان و شاعر، تاریخ مهر 1164ه .ق)، محمد امین منشی خزینه (تاریخ الصاق مهر 1185ه .ق) و سیدمحمد امین متخلص (تاریخ مهر 1185ه .ق). اما با توجه به نوع آرایش صفحات و نگاره های موجود در آن، قطعا این کتاب در حدود 200 سال قبل و در عهد تیموریان نگارش یافته است.
در مورد چگونگی راه پیدا کردن این نسخه به کتابخانه ملی فرانسه باید گفت که این نسخه همراه با مجموعه "شارل شه فر" در سال 1317ه .ق به کتابخانه ملی فرانسه راه یافته است، اما در مورد اینکه قبل از این تاریخ چگونه از ایران خارج شده و در کجاها دست به دست گشته، اطلاعات موثقی در دست نیست.

و اما خصوصیات منحصر به فرد نسخه:

شمسه مذهب در ورق اول، که به شکل بیضی بادامی است، یادآور شمسه های قرن نهم هجری است؛ مانند شمسه نسخه "همام تبریزی" مورخ 816ه .ف و شمسه نسخه "روشنایی نامه" مورخ 880ه .ق.
نکته دیگری که این نسخه را در ردیف آثار خطی تولید شده در قرن 9ه . قرار می دهد، نوع تزئینات بکار گرفته شده در کتاب است: آرایه های مارپیچی طلای عنوان ها، آرایه های ترقیمه و زرافشان ها همگی یادآور نسخ تهیه شده در سال های 845-885 ه .ف در شیراز است. همچنین صفحه مزدوج مذهب در ابتدای کتاب را نیز می توان متعلق به حدود سال های 885-875ه .ق دانست. در این مزدوج ، نام کتاب ماه و مشتری، به خط کوفی و سپس نام احمد عطار دیده می شود. با توجه به آنکه نام شاعر محمدعطار است آیا احمد عطار نام مذهب نسخه است؟ در تاریخ نگارگری تا کنون نام احمدعطار در هیچ کتابی تکرار نشده است. از سویی در این کتاب خاص، نام احمد عطار با هیچ عبارتی همراه نیست تا شاید بتوان پی به نقش احمد عطار در تهیه این نسخه برد.
یکی دیگر از مواردی که در بررسی این نسخه انسان را دچار سرگشتگی می کند، تاریخ های ذکر شده در نگاره ها ست. هفت نقاشی این نسخه، در کمال تعجب حاوی تاریخ 988ه .ق هستند که بدون شک ناشی از یک اشتباه است. از سوی دیگر، این نقاشی های را از روی حدس به نسخ خراسان نسبت داده اند، حال آن که نوع تصویرپردازی آن، نشانگر مکتب ترکمنی به کانون شیراز در سده نهم هجری است.
در تصویر 1 نقاشی ورق 151 پشت را می بینید که به تجسم آزمون ششم مهر، یکی از دو قهرمان منظومه می پردازد. او باید در بازی چوگان با کیوان شاه، مقابله کن. مسابقه برقرار می شود و مهر پیروز میدان می گردد و پس از پیروزی، ناهید دختر کیوان شاه دلباخته او می شود.
نکته خاص و درخور توجه در این نگاره، شیوه بیرون زدگی خاص آن از کادر و چارچوب است که شکلی نیم دایره ای در حاشیه متن بوجود آورده است. در دیگر اوراق این منظومه، این شیوه بیرون زدگی باز تکرار می شود، از جمله در ورق71پشت، 166پشت، و 174. این نوع بیرون زدگی از کادر و در واقع شکستن کادر، در نسخه های خطی مکتب هرات دیده می شود، از جمله در خمسه 850ه .ق که اکنون در توپقاپی سرای استانبول به شماره 781. H محفوظ است و نشانگر تاثیرات مکتب هرات در نقاشی های مکتب شیراز سده 9 ترکمنان است.
نکته حائز اهمیت دیگر در این نگاره آن است که پاهای عقب اسب سیاه در حال تاخت، به هم چسبیده و به صورت یک پا نشان داده شده است. این مورد نیز در نقاشی های مکتب هرات دیده می شود، از جمله در خمسه مکتب هرات که صحنه ای از شکار بهرام گور را به تصویر کشیده است.
از آنجا که در تهیه نسخ خطی، معمول بوده که برای جسم چهره شاه در داستان، به بازنمایی چهره شاه دوران می پرداختند اما به نظر نمی رسد چهره کیوان شاه در این نقاشی،  سیمای یک شاه واقعی باشد. با تفحص در تاریخ متوجه خواهیم شد که از سال 880 تا 882  ه .ق سلطان خلیل، فرزند "اوزون حسن"، به نام پدر خود بر شیراز فرمان راند و جای "اغورلو  محمد" را گرفت. وی حامی علم و هنر بود و کتابخانه اش را "عبدالرحیم"، فرزند "عبدالرحمان خوارزمی" اداره می کرد که خود از خوشنویسان برجسته زمان بود و چندین نسخه را نیز برای "سلطان خلیل" رونویسی کرده بود. پس از آن که خلیل ، جانشین منتخب پدر، از برادر خود "سلطان یعقوب" شکست خورد، عبدالرحیم و دیگر هنرمندان دربار خلیل به دربار یعقوب پیوستند و تولید آثار خود را در دربار تازه ادامه دادند؛ هرچند که با ظهور صفویه و یکپارچه شدن ایران، بساط دربارهای محلی برچیده شد.