تعصب خوبه یا بد؟ چرا ؟

تعصب چیست؟ آیا لازم است در هر زمینه ای، نه فقط در زمینه اعتقادات دینی٬ مثلا نسبت به خانواده ٬ دوستان٬ فامیل٬ کشور و... تعصب داشت؟

در تعریف تعصب گفت شده: «عصبیت یكی از اخلاق باطنه نفسانیه است كه آثار آن مدافعه كردن و حمایت كردن از خویشاوندان و مطلق متعلقان است، چه تعلق دینی و مذهبی و مسلكی باشد یا تعلق وطنی و آب و خاك یا غیره آن، مثل تعلق شغلی و ...» (امام خمینی، چهل حدیث ،نشر موسسه تنظیم و نشر آثار امام ،1376، ص 145)
پس تعصب به معنای حمایت كردن و مدافعه نمودن است.
تعصب، انواع و اقسامی دارد
تعصب به دو قسم مذموم و ممدوح تقسیم می شود.(1)
از دیدگاه آموزه های اسلامی تعصب به دو بخش تقسیم می شود:

1. تعصب مذموم و ناپسند:

اگر حمایت همه جانبه از خود یا متعلقات خود به گونه ای باشد كه انسان را از درك حقیقت و رسیدن به واقعیات دور كند و تنها معیار انسان در حمایت و دفاع كردن از چیزی فقط حب و بغض نفسانی باشد نه معیارهای منطقی و دینی. قرآن مجید از آن به عنوان تعصب جاهلانه نام برد. (سوره فتح آیه 216) و در روایات، عامل انحراف و بدبختی خوانده شده است. [نهج البلاغه، خطبه قاصعه]

در حقیقت تعصبی كه بار منفی دارد و به معنای لجاجت، تكبر و وابستگی غیر منطقی و غیر معقول به كسی یا چیزی است، پیامدهای منفی و تلقی كوركورانه و جمود اندیشی را در پی دارد.
تعصب بدین معنا از منظر اسلام مذموم بوده و در آموزه های دینی از آن شدیدا نكوهش شده است، (2) تا آنجا كه پیامبر (صلی الله و علیه و آله) آن را یكی از ویژگی های جامعه عصر جاهلیت خواند و فرمود: "هر كس در دلش به اندازه خردلی عصبیّت باشد خداوند روز قیامت او را با اعراب جاهلیت محشور می كند".(3) همو فرمود: "كسی كه مردم را دعوت به تعصّب كند از ما نیست و كسی به خاطر تعصّب بجنگد از ما نیست...".(4)

2. تعصب ممدوح و پسندیده:

یک قسم از تعصب که خوب و بار معنایی مثبت دارد به معنای حمایت از دین و دستورات و آموزه های حیاتی دین است که هرگاه کسی یا جریانی به اصول اساسی دین ستیز داشت باید تعصب و غیرت دینی به جوش بیاید البته در وهله اول نه با چوب و چماق، یکی از بدبختی های ما این است که تعصب دین را مساوی با چوب و چماق و خشونت گرفته ایم.
تعصب دینی باید با بهره گیری از خِرَد و زمان شناسی و جامعه شناسی، باشد تا با این ابزارها به دفاع از دین پرداخت.
اساسا خواستگاه قیام امام حسین علیه السلام همین بحث غیرت دینی بود ... چنانچه امام حسین(علیه السلام) دشمنانش را بارها به غیرت دینی فرا خواند. حضرت در كربلا فرمود: "ألا ترون إلی الحق لا یعمل به و إلی الباطل لا یتناهی عنه... فإنّی لا أری الموت إلا سعادة و الحیاة مع الظالمین إلا برماً".(5)
آیا نمی بینید که به حق عمل نمیشود و از باطل نهی نمیشود مرگ با عزت، زندگی جاوید است و زندگی با ذلّت و همراه با ظالمین چیزی جز مرگ نیست.
در نتیجه در صورتی كه حمایت انسان و تعصب او فقط به خاطر دفاع از حق باشد و هیچ گونه حب و بغض نفسانی وجود نداشته باشد چنین تعصبی ممدوح بوده و از بهترین صفات كمال انسانی و اخلاق انبیاء اولیائ الهی به حساب می آید. به فرموده امام علی علیه السلام، تعصب باید در صفات شایسته و كارهای نیك و پسندیده باشد. (نهج البلاغه خطبه 39)

کلام آخر؛ راه رهایی از تعصبات غلط

راهِ خلاص از دست تعصب مذموم، تقویت روحیه ی عدالت و حق پذیری در افراد است، چنانچه امیرالمؤمنین علی- علیه السلام- می فرمایند: اعْدِلْ فِی الْعَدُوِّ وَ الصَّدِیق؛ (غررالحکم، ص141) یعنی با دوست و دشمن عدالت بورز.

از امام صادق- علیه السلام- نیز روایت شده است: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا غَضِبَ لَمْ یُخْرِجْهُ غَضَبُهُ مِنْ حَقٍّ وَ إِذَا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِی بَاطِل ؛(اصول کافی، ج2، ص183) یعنی مؤمن کسی است که چون خشم کند، خشمش او را از مسیر حق بیرون نکند. و چون از کسی یا چیزی راضی باشد، رضایتش او را به باطل نکشاند.
همچنین از حضرت عیسی- علیه السلام- روایت کرده اند که: خُذُوا الْحَقَ مِنْ أَهْلِ الْبَاطِلِ وَ لَا تَأْخُذُوا الْبَاطِلَ مِنْ أَهْلِ الْحَق ؛(بحارالانوار، ج2، ص96)یعنی حق را از اهل باطل بگیرید و باطل را از اهل حق نگیرید.
پس آزاداندیشی و در قید تعصب ناپسند نبودن جز این نیست که انسان فقط در بند حقیقت باشد و آن را از هر چیز بیشتر دوست بدارد.

پی نوشت ها:
1. ناصر مكارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج 2، ص 217.
2. اصول كافی، ج2، ص 308؛ سوره فتح، آیه 26.
3. اصول كافی، ج 2، ص 308.
4. سنن ابی داود، ح 5121، به نقل از اخلاق در قرآن، ج 2، ص 211.
5. مقتل مقرم، ص 194؛ مقتل خوارزمی، ج 2، ص 5؛ حلیه الاولیاء، ج 2، ص 39؛ العقد الفرید، ج 3، ص 366.