آتش فشان

چکیده

می دانید که درون زمین و مخصوصا لایه های مرکزی آن دما بسیار بسیار بالا است، طوری که سنگ ها به صورت مواد مذاب در آن جا در جریان هستند. وقتی ماده ی مذاب به سطح زمین می رسد به آن آتش فشان می گویند. وقتی که گذاره ها به سطح زمین رسیدند و دمای خود را از دست دادند، پس از سرد شدن سنگ های آذرین را تشکیل می دهند. از تجمع موادی که از آتش فشان بیرون می ریزند کوه آتش فشان تشکیل می شود. چشمه های آب گرم نیز معمولا در نواحی که آتش فشان وجود دارد، یافت می شوند.

اهداف

دانش آموز چگونگی تشکیل آتش فشان را بداند.
دانش آموز درباره حالات و ویژگی های مواد مذاب آتش فشان ها اطلاعات کسب کند.
دانش آموز بداند که چشمه آب گرم چیست و چگونه تشکیل می شود.

شرح درس

آتش فشان یکی از پدیده های طبیعی و دائمی زمین شناسی است. تولید مواد آتش فشان و پدیده های موثر در ایجاد آن از دوره ای گذشته تا به امروز تغییر زیادی نداشته است. آتش فشان از اعماق زمین به بیرون زمین می ریزد. در واقع روزنه ای در سطح زمین است که سنگ های داغ و مواد مذاب به همراه خاکستر از آن به بیرون می ریزند.

بعضی از مواد نیز به صورت گاز از آتش فشان بیرون می آیند که برخی از آن ها سمی و کشنده هستند.  از انباشه شدن موادی که از روزنه ی زمین بیرون می ریزند، کوه آتش فشان تشکیل می شود. گدازه هایی که به بیرون می ریزند دمای خود را از دست می دهند و سنگ های آذرین بیرونی را تشکیل می دهند.

مقایسه کنید
آیا تاکنون شیر را در حال سر رفتن روی شعله گاز دیده اید؟ به نظر شما سر رفتن شیر و غذا در روی شعله چه علتی دارد؟ آیا می توانید شباهت علت سر رفتن شیر را با آتش فشان بیان کنید؟
به طور کلی موادی که از دهانه ی آتش فشان خارج می شوند به سه حالت جامد، مایع و گاز هستند.
مواد جامد اندازه های مختلفی دارند، کوچک ترین ذرات جامد را که حالت پودر مانندی دارند خاکستر آتش فشانی می نامند.

مواد مایع که گدازه نیز نامیده می شوند، به علت دارا بودن ترکیبات شیمیایی و دمای متفاوت در آتش فشان های مختلف با هم تفاوت دارند. گدازه ها بعد از خروج از آتش فشان از شدت داغی قرمز رنگ هستند، ولی کمی بعد زرد و بعد ها تیره رنگ می شوند. گدازه هایی که آهن و منیزیم زیادی دارند بسیار روان هستند و گدازه هایی که سلیس زیادی دارند غلیط هستند.

از دهانه ی آتش فشان ها مقدار زیادی گازهای دی اکسید کربن، سولفید ئیدوژن، اسید کلریدریک و بخار آب خارج می شود که در میان آن ها مقدار بخار آب بیشتر است. فوران های گازی غالبا در آتشفشان های نیمه خاموشی که دهانه مسدود دارند، حاصل می شود.

ویدئوی زیر فعالیت یک آتش فشان را نشان می دهد.

آتش فشان

جهت دانلود فیلم آموزشی کلیک نمایید.

خوب است بدانید که بلندترین کوه ایران یعنی دماوند یک کوه آتش فشانی است. از دیگر کوه های آتش فشانی، کوه های سبلان در اردبیل، سهند در استان آذربایجان شرقی و تفتان در استان سیستان و بلوچستان را می توان نام برد.

اگر بخواهیم مراحل تولید یک آتش فشان را توصیف کنیم باید بگوییم که:
اول خاک های محل دهانه بر اثر انفجار به اطراف پراکنده می شود. این عمل با لرزش های موضعی شدید همراه است. بعد گازها شروع به فوران می کنند و باعث پرتاب شدن آب های زیر زمینی و گل به خارج می شوند. سپس باز شدن دودکش آغاز می گردد که قطعات سنگ با شدت به اطراف پراکنده می شود و به این ترتیب آتشفشان متولد می شود. تمام آتشفشان هایی که در قرن اخیر فعالیت نموده اند در مجاورت آتشفشان های قدیمی تولید شده اند.

چشمه های معدنی و آب گرم
چشمه آب گرم چشمه ای است که دمای آن حدود 5 تا 6 درجه سانتی گراد از دمای متوسط سالیانه ی هوا در یک منطقه بیشتر باشد. هرچقدر که آب چشمه ها به مناطق عمیق تر نفوذ کند، و سریع تر به سطح زمین برسد، گرمای آن بیشتر خواهد شد. در بیشتر مناطقی که آتش فشان وجود دارد، چشمه های آب گرم نیز وجود دارند. این چشمه ها نشانه ای از آخرین مرحله سرد شدن مواد ذوب در درون زمین اند که از آن بخار آب و گازهای کم و بیش گرم متصاعد می گردد.

به طور کلی آتش فشان به سه حالت فعالیت می کند:

1- فعال

2- نیمه فعال

3- خاموش

آتش فشان فعال مدام در حالت آتش فشانی است و در عصر حاضر نیز فعال است. در کشور ما در حال حاضر آتش فشان فعال وجود ندارد. آتش فشان نیمه فعال آتش فشانی است که در زمانی نزدیک به عصر حاضر فعالیت داشته و فعلا از آن گاز و بخار خارج می شود. مانند کوه تفتان. آتش فشان خاموش نیز فقط در دوران گذشته فعال بوده است. مانند کوه دماوند.

مرکز یادگیری سایت تبیان، تهیه: نسیم گوهری

تنظیم: مرجان سلیمانیان