تبیان، دستیار زندگی
مهمترین اسناد تصویری برجای مانده از حکومت اشکانیان، نقاشی های دیواری و نقش برجسته های گچی است که با بررسی آن ها می توان دورنمایی از اصلی ترین تحولات هنری و خصوصیات تصویری هنر عصر پارتی بدست آورد. در این نوشتار به بحث و بررسی پیرامون خصوصیات هنر دیوارنگاری
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سنت تصویرگری در عصر پارتی

مهمترین اسناد تصویری برجای مانده از حکومت اشکانیان، نقاشی های دیواری و نقش برجسته های گچی است که با بررسی آن ها می توان دورنمایی از اصلی ترین تحولات هنری و خصوصیات تصویری هنر عصر پارتی بدست آورد. در این نوشتار به بحث و بررسی پیرامون خصوصیات هنر دیوارنگاری اشکانی خواهیم پرداخت.

سمیه رمضان ماهی- بخش هنری تبیان

آثار دیوار نگاری پارتی بیشتر در دو منطقه بدست آمده است: یکی در دورا اوروپوس (Dura-europos) واقع در بین النهرین و مرز سوریه؛ و دیگری در کوه خواجه سیستان.
در مقاله گذشته  گفتیم که به طور کلی هنر در عصر اشکانی به دو دوره یونانی دوستی و یونانی ستیزی تقسیم می شود. همین دو نگاه سبب ایجاد دو سبک مختلف و کاملا مشخص، در هنر تصویرسازی پارتی گردید.

سنت تصویرگری در عصر پارتی

تصویر1

هنر برآمده از عصر یونانی دوستی، سبکی ایستا، تندیس وار و سه بعدی دارد که سطوح در آن رنگ آمیزی می شده اند. هنر حاصل از نگاه یونانی ستیزی، برخلاف سیاق اول، سبکی پویا، دو بعدی دارد و کاملا خطی است.
در واقع اولی کاملا رسمی و منطبق با سلایق هلنی و دومی کاملا بومی و منطبق با ذوق عامه مردم است و می توان آن را پیش درآمدی برای هنر نگارگری ایران در ادوار بعدی دانست.
نکته حائز اهمیت دیگر آن که نفوذ و تاثیر هنر یونانی در بخش شرقی امپراتوری اشکانی از بخش غربی بیشتر است! اما چرا با آنکه امپراتوری اشکانی از غرب با یونان همسایه بوده، تاثیرات نگاه یونانی در شرق گسترش یافته است؟!
دکتر یعقوب آژند پاسخ را در تلاش هنرمندان در بیشتر جلوه گر ساختن تاثیرات یونانی می داند "تا نشانی باشد بر نفوذ فرهنگ هلنی در دوردست ترین نقطه امپراتوری پارتیان." (نگارگری ایران، ج1: 31).

سنت تصویرگری در عصر پارتی

تصویر2

دیوارنگاری دورااوروپوس:

به طور کلی این نقاشی ها به 3سبک متفاوت تصویر شده اند:
1- تصاویری که منشاء آنها به نیمه دوم شده اول میلادی باز می گردد و حاوی صحنه هایی آئینی در معبد خدایان پلمیر است. در این تصاویر چهار ترکیب بندی وجود دارد و ردیف هایی از پیکره ها و روحانیون به نمایش در آمده که در حال برگزاری آیین مذهبی هستند. در این تصاویر تاثیرات هنر یونانی و سنت های هلنی  به خوبی مشهود است. هرچند که تلاش شده به سیاق ایرانی درآید. اکثر پیکره ها تمام رخ هستند و تاثیراتی از هنر و تزئینات دیواری عصر هخامنشی همچون تزئینات البسه در آنها پیداست.

سنت تصویرگری در عصر پارتی

تصویر3

2- تصاویری که پیکره ها در آن به صورت خطی بازنمایی شده و می توان آن ها را کاملا سنت پارتی دانست. موضوع این تصاویر شکارچیان و سوارکاران هستند که در حرکتی تند و در حال جست و خیز تصویر شده اند. جزئیات جامه ها و سلاح ها کاملا پارتی است. در همین تصاویر خدای میترا در شکارگاه تجسم شده که در حال سوارکاری است و جامه ای پارتی به تن دارد . چهره خدای میترا، رو در رو و تمام رخ تجسم شده است.

سنت تصویرگری در عصر پارتی

تصویر4

3- سومین گروه تصاویر به دوران سلطه رومیان بر دورااروپوس در حدود سال های 160م تا سده سوم میلادی تعلق داردکه به بازنمایی های مذهبی از معبد خدایان پالمیر پرداخته است.

دیوارنگاری های کوه خواجه در سیستان

نقاشی های کوه خواجه مربوط به سده نخست میلادی است و با رویکرد خطی و دو بعدی ایرانی تصویر شده که جزئی نگاری جامه ها ، دقت و پرمایگی نقوش تزئینی و همچنین سلیقه رنگ آمیزی مشهود در آن ، کاملا بر پایه هنر ایرانی و سلیقه مردم بومی است. در این تصاویر نیز پیکره ها یادآور سنت های تصویری هخامنشی هستند و به صورت ایستا و بدون حرکت تصویر شده اند. پیکره خدایان به صورت تمام رخ و از روبرو، پیکره پادشاه و ملکه با شیوه سه چهارم رخ و دیگران بسته به مقام و موقعیت خود ، از روبرو تا نیم رخ تجسم یافته اند. در واقع هرچه مقام بالاتر است چهره به تمام رخ نزدیکتر می شود.

سنت تصویرگری در عصر پارتی

تصویر5

هرچند گفتیم این پیکره ها به خوبی گویای سنت های ایرانی هستند اما از تاثیرات هنر یونانی نیز به طور کلی مبرا نیستند و هنر یونانی در برخی تزئینات البسه خدایان نمود دارد. همچنین برای یکی از خدایان کلاه خودبالدار به مثابه کلاه خود هرمس تصویر شده و یا یکی دیگر زوبین سه سر (نیزه سه سر) نماد خدای پوزئیدون (خدای دریا) را دردست دارد.

سنت تصویرگری در عصر پارتی

تصویر6

با توجه به مطالب بالا می توان این گونه نتیجه گرفت که هنر در عصر اشکانی متاثر از هنر یونانی عصر هلنی و روم شد اما توانست این ویژگی ها را با خصایص هنر بومی و ایرانی در هم آمیزد و عناصری جدید پدید آورد که کاملا اصالت داشته و به عنوان خصوصیت بارز هنر اشکانی در جهان شناخته می شود.

توضیحات تصویر:
1- نقاشی شاه و ملکه، کوه خواجه
2- سر شاهزاده پارتی ، نقاشی دیواری کوه خواجه
3- تصویر خطی از شکار گوزن دورااروپوس
4- تصویر خطی از شکارچی در دورااروپوس
5- شکار گوزن و سوار جوشن پوش با لباس پارتی، دورااروپوس
6- خدایان و شاهان پارتی، کوه خواجه