تبیان، دستیار زندگی
مجلس، نهادی است که در کشور ما قدمتی 110 ساله دارد و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، یک فصل (فصل ششم) متشکل از 39 اصل را به آن اختصاص داده تا بر جایگاه و اهمیت این نهاد در ساختار حکومتی ایران تاکید کند که در این مقاله دوره های مختلف انتخابات مجلس شورای اس
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : قبس زعفرانی
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

انتخابات مجلس  از پهلوی تا امروز

مجلس، نهادی است که در کشور ما قدمتی 110 ساله دارد و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، یک فصل (فصل ششم) متشکل از 39 اصل را به آن اختصاص داده تا بر جایگاه و اهمیت این نهاد در ساختار حکومتی ایران تاکید کند که در این مقاله دوره های مختلف انتخابات مجلس شورای اسلامی را از زمان پهلوی تا به امروز مورد تحلیل و بررسی قرار می دهیم ...

قبس زعفرانی بخش سیاست تبیان
انتخابات

مجلس، نهادی است که در کشور ما قدمتی 110 ساله دارد و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، یک فصل (فصل ششم) متشکل از 39 اصل را به آن اختصاص داده تا بر جایگاه و اهمیت این نهاد در ساختار حکومتی ایران تاکید کند.
همچنین دهم آذر هرسال بعنوان «روز مجلس» مصادف با شهادت آیت الله سید «حسن مدرس» (10 آذر 1316) نام گذاری شده، چراکه اگر مبارزات خستگی ناپذیر وی علیه استبداد و استعمار نبود، سال ها نام و نشانی از مجلس هم در تاریخ ایران مشاهده نمی شد.

تاریخ تشکیل مجلس در ایران

مستندات تاریخی ثابت می کند، اولین مجلس تشکیل شده در تاریخ ایران کهن به زمان اشکانیان برمی گردد که به نام «مجلس مهستان» از بزرگان و اشراف ایرانی تشکیل می شد.
پس از آن مقوله «مجلس» را باید در دوره قاجاریه و سلطنت «ناصرالدین شاه» دنبال کرد که به گواه تاریخ چندبار مجوز تشکیل مجالس را صادر کرد، از جمله 23 مهر 1275 قمری که در واقع مجلسی مشورتی بود و جنبه تشریفاتی داشت. با این حال مورخان آن را اولین گام های برداشته شده در مسیر اصلاح ساختار سیاسی ایران می دانند.

پس از آن و در سال 1301 قمری تعدادی از تجار و بازرگانان، مجوز تاسیس «مجلس وکلای تجار ایران» را از ناصرالدین شاه گرفتند که در مرام نامه آن بر اصلاحات تاکید و به این موضوع توجه بسیار شده بود.

تشکیل اولین مجلس ایران

تاریخ تشکیل اولین مجلس در ایران به انقلاب مشروطه برمی گردد که «مظفر الدین شاه» فرمان تشکیل آن را 16 مرداد 1285 شمسی صادر کرد و نظام نامه آن را 17 شهریور همان سال امضا کرد.
مجلس شورای ملی طی جنبش مشروطه و با استناد به اولین قانون اساسی ایران تشکیل شد و پس از 7 دوره تشکیل، مجلس دیگری تحت عنوان «مجلس سنا» به آن اضافه شد.
از صدور فرمان مشروطه در سال 1285 شمسی تا انقلاب اسلامی در سال 1375 در مجموع 24 دوره مجلس شورای ملی تشکیل شده که در ادامه به این دوره ها اشاره می شود:

انتخابات دوره بیست وچهارم مجلس شورای ملی یا انتخابات رستاخیزی، آخرین انتخابات دوران حکومت پهلوی بود که 17 شهریور 1354 آغاز شد. در این دوره بدلیل انقلاب مردم ایران 5 نخست وزیر طی 4 سال روی کار آمدند و هیچ یک نتوانستند، به ادامه کار دهند تا در نتیجه مبارزات ملت ایران و استعفای بسیاری از نمایندگان و سقوط رژیم سلطنتی، مجلس بیست وچهارم 21 بهمن 1357 بکار خود خاتمه دهد.

- دوره اول:
نخستین جلسه رسمی مجلس شورای ملی در13 مهر 1285 شمسی با نطق افتتاحیه مظفرالدین شاه گشایش یافت. نمایندگان این دوره بموجب ماده 6 نظام نامه انتخابات از بین طبقه اشراف و شاهزادگان، تجار و مالکان، روحانیون و اصناف انتخاب شدند.
این مجلس، قانون اساسی ایران را که مشتمل بر 51 اصل بود در8 دی 1285 به امضای مظفرالدین شاه و پس از فوت وی متمم قانون اساسی را 15 مهر 1286 به امضای محمدعلی شاه رساند.
مجلس اول دوم تیر 1278 شمسی بدستور «محمدعلی شاه» به توپ بسته شد.
- دوره دوم:
مجلس دوم پس از حدود یک سال و 5 ماه از به توپ بسته شدن مجلس اول 24 فروردین 1288 شمسی افتتاح شد، اما درپی اولتیماتوم روسیه 3 دی 1289 شمسی منحل شد.
- دوره سوم:
مجلس سوم پس از 3 سال از زمان انحلال مجلس دوم 14 آذر 1293 شمسی توسط احمدشاه افتتاح شد. اما این مجلس نیز به علت شروع جنگ جهانی اول پس از یک سال منحل شد.
- دوره چهارم:
مجلس چهارم حدود 5 سال و نیم بعد اول تیر 1300 شمسی توسط احمدشاه گشایش و 30 خرداد 1302 شمسی پایان یافت.
- دوره پنجم:
پنجمین دوره مجلس 22 بهمن 1302 شمسی افتتاح شد که مصادف با منحل شدن سلطنت قاجاریه بود. این مجلس 21 آذر همان سال سلطنت را به پهلوی منتقل کرد. این دور از مجلس 22 بهمن 1304 شمسی خاتمه یافت.
- دوره ششم:
دوره ششم قانونگذاری 19 تیر 1305 شمسی توسط رضاشاه افتتاح شد و 22 مرداد 1307 شمسی پایان یافت. این دور از مجلس شورای ملی در ایران یکی از پربارترین دوره ها از حیث تعداد جلسات تشکیل شده تلقی می شود که مجموعا شاهد برگزاری 276 جلسه بود.
- دوره هفتم:
هفتمین مجلس قانونگذاری در ایران 14 مهر 1307 شمسی افتتاح شد و اول آبان 1309 شمسی پایان یافت.
- دوره هشتم:
هشتمین دوره قانونگذاری 24 آذر 1309 شمسی افتتاح گردید و 24 دی 1311 شمسی خاتمه یافت.
- دوره نهم:
نهمین دوره مجلس قانونگذاری ایران 24 اسفند 1311 شمسی آغاز بکار کرد و 21 فروردین 1314 شمسی بکار فعالیت خود پایان داد. طرح تاسیس دانشگاه تهران در این دوره به تصویب رسید.
- دوره دهم:
دهمین مجلس ایران 15 خرداد 1314 شمسی فعالیت خود را آغاز کرد و 22 خرداد 1316 شمسی بکار خود خاتمه داد.
- دوره یازدهم:
یازدهمین دوره قانونگذاری در ایران به تاریخ 20 شهریور 1316 شمسی برمی گردد که فعالیت آن 27 شهریور 1318 شمسی پایان یافت.
- دوره دوازدهم:
دوازدهمین دوره مجلس شورای ملی سوم آبان 1318 شمسی افتتاح شد و 9 آبان 1320 نیز بکار خود پایان داد. در شهریور 1320 بود که ایران به اشغال نیروهای متفقین درآمد و انگلیس رضاشاه را وادار به استعفا و سلطنت را به پسرش محمدرضا واگذار کرد.
- دوره سیزدهم:
سیزدهمین مجلس ایران 22 آبان 1320 توسط محمدرضا پهلوی افتتاح شد و اول آذر 1322 پایان یافت.
- دوره چهاردهم:
چهاردهمین دوره قانونگذاری در ایران 6 اسفند 1322 آغاز شد و 21 اسفند 1324 بکار خود خاتمه داد. در این دوره برای نخستین بار پس از تکراری بودن ادوار، تعداد 800 کاندیدا برسر 136 کرسی مجلس رقابت کردند.
- دوره پانزدهم:
مجلس پانزدهم به فاصله حدود 2 سال و نیم بعد 25 تیر 1326 تشکیل شد و 6 مرداد 1328 به پایان رسید. «محمد مصدق» در این دور از مجلس برای اولین بار مباحث مربوط به ملی شدن صنعت نفت را مطرح کرد.
- دوره شانزدهم:
مجلس شانزدهم 20 بهمن 1328 تشکیل شد تا 6 ماه بعد نخستین دوره مجلس سنا توسط محمدرضا شاه تشکیل شود. از رخدادهای مهم مجلس شانزدهم اختصاص تعدادی از کرسی های آن به «جبهه ملی» و ادامه مباحث ملی شدن صنعت نفت توسط محمد مصدق بود.
20 مهر 1329 مصدق رهبر اقلیت ملی مجلس دولت را درباره مسئله ملی نفت استیضاح کرد. سوم اسفند 1329 پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت به مجلس ارائه شد و پس از تصویب 24 اسفند ابتدا به تصویب مجلس ملی و 29 اسفند به تصویب مجلس سنا رسید تا درپی آن با موافقت نمایندگان مجلس مصدق اردیبهشت 1330 به نخست وزیری انتخاب شود.
مجلس شانزدهم سرانجام 29 بهمن 1330 پایان رفت.
- دوره هفدهم:
هفدهمین دوره مجلس قانونگذاری 17 اردیبهشت 1331 تشکیل شد در حالی که از 136 کرسی فقط 79 کرسی دارای نماینده بود، چون درپی درگیری مصدق با مخالفان، وی دوازده مرداد 1322 مجلس هفدهم را منحل و شروع انتخابات دوره هجدهم را موکل به اصلاح قانون انتخابات می کند.
شاه از فرصت نبود مجلس استفاده، مصدق را عزل و زاهدی را به نخست وزیری منصوب و طی فرمانی 28 آبان 1322 دستور انحلال مجلسین را صادر می کند.
- دوره هجدهم:
مجلس هجدهم 27 اسفند 1322 افتتاح شد و 26 فروردین 1335 پایان یافت.
- دوره نوزدهم:
نوزدهمین دوره قانونگذاری در ایران 10 خرداد ماه 1335 آغاز بکار کرد و پس از 4 سال 19 خرداد 1339 بکار خود پایان داد. در این دوره بود که دوره های مجلس از 2 سال به 4 سال و تعداد نمایندگان از 136 نفر به 200 نفر افزایش یافت.
- دوره بیستم:
پس از انتخاب نمایندگان، بدلیل اعتراضات، انتخابات منحل شده و مجددا بعد از برگزاری انتخابات، مجلس بیستم 12 اسفند 1339 تشکیل شد، اما 19 اردیبهشت 1340 توسط علی امینی منحل شد.
- دوره بیست ویکم:
پس از حدود دوسال و نیم، انتخابات این دور از مجلس شهریور 1342 برگزار و 14 مهر 1342 افتتاح گردید و برای اولین بار در تاریخ ایران 6 زن پای به مجلس گذاشتند. این دور مجلس 13 مهر 1346 خاتمه یافت.
- دوره بیست ودوم:
مجلس بیست ودوم 14 مهر 1346 تشکیل شد. پذیرش قطعنامه شورای امنیت درباره بحرین و جدایی آن از ایران از جمله رخدادهای این مجلس بود. این مجلس 9 شهریور 1350 بمناسبت برگزاری جشن های 2500 ساله به فرمان شاه منحل و در همان روز مجلس بیست وسوم گشایش یافت.
- دوره بیست وسوم:
مجلس بیست وسوم 9 شهریور 1350 افتتاح شد و 16 شهریور 1354 خاتمه یافت.
- دوره بیست وچهارم:
انتخابات دوره بیست وچهارم مجلس شورای ملی یا انتخابات رستاخیزی، آخرین انتخابات دوران حکومت پهلوی بود که 17 شهریور 1354 آغاز شد. در این دوره بدلیل انقلاب مردم ایران 5 نخست وزیر طی 4 سال روی کار آمدند و هیچ یک نتوانستند، به ادامه کار دهند تا در نتیجه مبارزات ملت ایران و استعفای بسیاری از نمایندگان و سقوط رژیم سلطنتی، مجلس بیست وچهارم 21 بهمن 1357 بکار خود خاتمه دهد.

نوزدهمین دوره قانونگذاری در ایران 10 خرداد ماه 1335 آغاز بکار کرد و پس از 4 سال 19 خرداد 1339 بکار خود پایان داد. در این دوره بود که دوره های مجلس از 2 سال به 4 سال و تعداد نمایندگان از 136 نفر به 200 نفر افزایش یافت.

مجلس سنا

مجلس سنا از سال 1328 شمسی و در 7 دوره، به موجب قانون اساسی مصوب 1285 شمسی حکومت وقت ایران تشکیل شد. تعداد نمایندگان این مجلس 60 نفر بود که 30 نفر از طرف مردم و نیمی توسط شاه انتخاب می شدند. گروه اول سناتورهای انتخابی و گروه دوم به سناتورهای انتصابی معروف بودند.
همانگونه که گفته شد، مجلس سنا در کل 7 دوره قانونگذاری داشته است:
- دوره اول:
اولین دوره مجلس سنا همزمان با شانزدهمین دوره مجلس شورای ملی 20 بهمن 1328 افتتاح شد اما در سال 1331 طی مبارزات ملی شدن صنعت نفت و قطع روابط با انگلیس و مخالفت سنا با انتخاب مجدد مصدق به نخست وزیری و سیاست های نفتی اش، مصدق درصدد انحلال سنا برآمد و از ورود سناتورها به مجلس شورای ملی جلوگیری کرد تا به این ترتیب مجلس سنا تعطیل و پس از کودتای 28 مرداد 1322 خورشیدی دوباره تشکیل شود.
- دوره دوم:
دوره دوم مجلس سنا 27 اسفند 1332 افتتاح و 25 اسفند 1338 خاتمه یافت.
- دوره سوم:
دوره سوم 3 فروردین 1339 افتتاح و 19 اردیبهشت 1340 به فرمان شاه منحل شد.
- دوره چهارم:
دوره چهارم پس از دو سال تعطیلی 14 مهر 1342 آغاز شد و 14 مهر 1346 خاتمه یافت.
- دوره پنجم:
دوره پنجم مجلس سنا 14 مهر 1346 افتتاح شد و 9 شهریور 1350 پایان یافت.
- دوره ششم:
دوره ششم 9 شهریور 1350 آغاز شد و 16 تیر 1354 خاتمه یافت.
- دوره هفتم:
دوره هفتم و آخرین دوره مجلس سنا 17 شهریور 1354 افتتاح شد و با پیروزی انقلاب اسلامی در تاریخ 1357 برای همیشه منحل شد.

مجلس پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون به امروز 8 دوره مجلس با اقتدار و بدون وقفه برگزار شده و هم اكنون مجلس نهم شورای اسلامی در حال خدمت به ملت است.
- مجلس اول:
نخستین دوره مجلس شورای اسلامی 7 خرداد 1359 آغاز بکار کرد و 6 خرداد 1363 نیز پایان یافت. این دوره مجلس بدلیل پیروزی انقلاب با فراز و نشیب های بسیاری مانند برگزاری سه دوره انتخابات ریاست جمهوری بدلیل برکناری ابوالحسن بنی صدر، ترور شهید محمدعلی رجایی و سومین انتخابات ریاست جمهوری در سال 1360، تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی ، تعطیلی دانشگاه ها، قطع کامل رابطه با آمریکا، وقوع جنگ 8 ساله تحمیلی و.. همراه بود.
این مجلس با 28 کمیسیون دائمی و 8 کمیسیون ویژه به وظایف محوله رسیدگی می کرد.
- مجلس دوم:
انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی 26 فروردین 1363 برگزار شد و 8 خرداد 1363 آغاز بکار کرد و 6 خرداد 1367 بکار خود پایان داد.
تصویب کلیات قانون مطبوعات، آغاز بکار شورای عالی انقلاب فرهنگی از جمله مهمترین مصوبات این دوره می باشد.
این مجلس با 28 کمیسیون دائمی و 3 کمیسیون خاص 318 مصوبه را تصویب کرد.
- مجلس سوم:
سومین دوره قانونگذاری پس از پیروزی انقلاب اسلامی 7 خرداد 1367 افتتاح شد و 6 خرداد سال 1371 خاتمه یافت.
پذیرش قطعنامه 598، موافقت بنیانگذار كبیر انقلاب اسلامی با استعفای منتظری از قائم مقامی رهبری، درخواست مجلس برای بازنگری در قانون اساسی، ارتحال حضرت امام(ره)، انتخاب حضرت آیت الله خامنه ای بعنوان رهبر انقلاب، برگزاری پنجمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از مهمترین حوادث این دوره می باشد.
تعداد قوانین مصوب این دوره 251 مصوبه بود که با 25 کمیسیون دائمی و 3 کمیسیون خاص به امور رسیدگی می کرد.
- مجلس چهارم:
انتخابات مجلس چهارم 21 فروردین 1371 انجام شد و 7 خرداد همان سال کار خود را آغاز تا 6 خرداد 1375 بکار خود خاتمه دهد. مجلس چهارم نیز با 23 کمیسیون دائمی بکار خود ادامه داد.
- مجلس پنجم:
انتخابات مجلس پنجم برخلاف مجالس قبلی اسفند 1374 برگزار شد و با کمی تاخیر 12 خرداد 1375 آغاز بکار کرد و 6 خرداد 1379 پایان یافت. این مجلس دارای 24 کمیسیون دائمی و 2 کمیسیون خاص بود.
- مجلس ششم:
انتخابات ششمین دوره مجلس 29 بهمن 1378 برگزار و نخستین جلسه رسمی آن 7 خرداد 1379 تشکیل شد و 6 خرداد 1383 پایان یافت.
افزایش تعداد نمایندگان از 270 نفر به 290 نفر براساس اصل 64 قانون اساسی از مهمترین مصوبات این دوره می باشد. مجلس ششم نیز با 14 کمیسیون دائمی بکار خود پایان داد.
- مجلس هفتم:
هفتمین دوره مجلس شورای اسلامی 7 خرداد 1383 آغاز بکار کرد و 6 خرداد 1387 پایان یافت.
در این دوره محل مجلس شورای اسلامی براساس مصوبه مجلس ششم از محل مجلس سابق (مجلس سنا) به بهارستان انتقال یافت. همچنین در این دوره رای گیری بصورت «نشستن و برخاستن» به الکترونیکی تغییر کرد. مجلس هفتم نیز دارای 14 کمیسیون دائمی بود.
- مجلس هشتم:
هشتمین دوره مجلس شورای اسلامی 7 خرداد 1387 افتتاح گردید. طی مجلس هشتم 4 نفر از نمایندگان دارفانی را وداع گفتند. این مجلس 6 خرداد 1391 با 15 کمیسیون دائمی، 2 کمیسیون ویژه و 1 کمیسیون مشترک بکار خود خاتمه داد.
- مجلس نهم:
انتخابات نهم مجلس در دو مرحله انجام شد. مرحله اول 12 اسفند 1390 و مرحله دوم 15 اردیبهشت 1391 برگزار شد.
نهمین دوره مجلس شورای اسلامی 7 خرداد 1391 آغاز به کار کرد.

ساختار تشکیلاتی مجلس شورای اسلامی

الف) هیئت رئیسه
1- هیئت رئیسه سنی
2- هیئت رئیسه موقت
3- هیئت رئیسه دائم

ب) کمیسیون ها
1- کمیسیون های تخصصی
2- کمیسیون های ویژه
3- کمیسیون های خاص
ج) جلسات عمومی مجلس
وظایف و اختیارات مجلس شورای اسلامی
الف) قانونگذاری
ب) نظارت
تعداد نمایندگان
درحال حاضر تعداد نمایندگان مجلس شورای اسلامی براساس اصل 64 قانون اساسی جمهوری اسلامی 290 نفر می باشد و هر 10 سال با درنظر گرفتن عوامل انسانی، سیاسی، جغرافیایی و نظایر آن حداکثر 20 نماینده به تعداد نمایندگان افزوده می شود.

خلاصه سخن

باید به این نکته توجه کرد، مجلس شورای اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و محور بسیاری از تصمیم گیری ها، قانون گذاری ها و برنامه ریزی هاست. مجلس پایگاه اساسی نظام و مردم و مایه حضور و مشارکت واقعی مردم در تصمیم گیری ها و مظهر اراده ملی است.
درباره قداست، اهمیت و جایگاه حساس و سرنوشت ساز مجلس و نقش آن در اصلاح جامعه و کشور و نظارت بر کارها و اصلاح امور و برخورد قاطع و دلسوزانه با مسائل کشور، بیانات بنیان گذار کبیر انقلاب اسلامی ایران حضرت امام خمینی(ره) و سخنان رهبر معظم انقلاب بهترین گواه است.
امام خمینی(ره) مجلس شورای اسلامی را تنها مرکزی می دانستند که قوا باید تابع آن باشند.
مقام معظم رهبری نیز نمایندگی در مجلس را مسئولیت و خدمت دانسته و این نهاد در نظام اسلامی را دارای نقش حقیقی در اداره و هدایت کشور عنوان کرد ه اند.