شاه اسماعیل، اولین هنرپرور صفوی (2)

شاه اسماعیل صفوی، به عنوان اولین پادشاه سلسله صفوی، فردی حامی هنر و دوستدار ادب بود. حمایت های خاص وی از هنر کتابت سبب تشکیل پایه های مکتب تبریز دوم گشت.

درباره حمایت شاه اسماعیل اول از هنر کتابت پیش از جنگ چالدران (سال 920ه .ق) اطلاعات منظم و قابل استنادی وجود ندارد. در مقاله گذشته  گفتیم که وی پس از فتح تبریز به سال 906ه .ق دستور تکمیل نسخه خمسه 886 را صادر کرد.
در دوران کشورگشایی وی ، 34 نگاره نیز به مثنوی جمال و جلال محمد آصفی که در سال 908ه .ق و توسط سلطانعلی مشهدی در هرات کتابت شده بود نیز افزوده شد. مهمترین دلیل که این 34نگاره و همچنین 11نگاره خمسه، در دوران ابتدایی حکومت صفوی به نسخ خطی افزوده شده اند، استفاده از کلاه دوازده تَرک قزلباشی در تمامی این نگاره هاست که قریب به پنجاه سالِ نخست سده دهم هجری، به عنوان مشخصه هنر صفوی در تمامی هنرهای بصری ، اعم از نقاشی، قالی بافی و پارچه بافی و...حضور دارد.

با بررسی تاریخ تحولات نگارگری در ایران، جای هیچ شک و شبهه ای باقی نمی ماند که دوران حکومت صفویان، خاصه شاه تهماسب، تا قبل از تغییر پایتخت به قزوین و سپس اصفهان، آخرین دوره طلایی هنر نگارگری ایرانی است.
مهمترین علت این امر در انتقال دستاوردهای مکتب هرات دوره تیموری، به مکتب تبریز دوم عهد صفوی است.

اما این انتقال به چه شکل صورت گرفت؟

شاه اسماعیل در زمستان 916ه .ق هرات را تصرف کرد و مورد توجه و استقبال هنرمندان آن دیار واقع شد. از جمله این هنرمندان می توان به "هاتفی" شاعر شیعی و خواهر زاده جامی اشاره کرد. وی یک مثنوی حماسی به نام "اسماعیل نامه" سرود که متاسفانه با مرگ وی به سال 927ه .ق ناتمام باقی ماند. ظاهرا همین زمان است که کمال الدین بهزاد  در نگاره ای چهره هاتفی را با کلاه قزلباش صفوی و به سبکی کاملا ماهرانه نقاشی کرده است.

شاه اسماعیل به سبب اهمیت هرات، فرزند دو ساله خود تهماسب میرزا را با اتابکی امیرخان موصللو و به سال 921ه .ق به حکومت هرات گماشت. تهماسب دوران کودکی خود را در هرات سپری کرد و در همین محل، به کسب فضایل در زمینه علوم دینی ، فلسفه، تاریخ، ادبیات و نیز هنرهایی چون خوشنویسی و نقاشی نائل آمد.
حضور تهماسب شاهزاده و ضرورت پرورش وی سبب شد تا هنرمندان برجسته باقی مانده از دوران سلطان حسین بایقرا  ، در ملازمت شاهزاده صفوی در دربار حضور یابند.
یکی از برجسته ترین این هنرمندان ، کمال الدین بهزاد  بود که بی هیچ شک و شبهه ای بزرگترین نگارگر تاریخ نگارگری ایران است.
حضور تهماسب در هرات و ملازمت هنرمندان با وی، سبب گشت که وقتی به سال 928ه . تهماسب میرزا به دستور پدر، به تبریز فراخوانده شد، این هنرمندان نیز به همراه وی راهی تبریز مرکز حکومت صفوی گردند. البته اگر داستان مصطفی عالی افندی را درباره شاه اسماعیل و بهزاد و شاه محمود نیشابوری بپذیریم باید ورود بهزاد به تبریز، پیش از سال 920 هجری باشد.

به هر تقدیر با ورود بهزاد به دربار صفوی، شاه اسماعیل وی را به عنوان رئیس کتابخانه سلطنتی خود برگزید و دستور تاسیس کتابخانه را صادر کرد. کتابخانه ای که قرار بود به آرزوی شاه اسماعیل جامعه عمل بپوشاند و کتبی نفیس و ماندگار، پر از نقاشی های اصیل و پر کار در آن گرد هم آید. بهزاد پس از این انتصاب و به طور همزمان به پرورش شاگردانی در زمینه هنر نگارگری مشغول شد که مهمترین و درخشانترین آنها، سلطان محمد نقاش 209880 است که پس از مرگ بهزاد، به ریاست کتابخانه منسوب شد.
با توجه به علاقه شاه اسماعیل به طبع نسخ نفیس، بعید نیست که صدور فرمان مدیریت کتابخانه به بهزاد  ، برای برنامه ریزی شاه اسماعیل برای کتاب آرایی شاهنامه ای نفیس و عظیم بوده باشد؛ شاهنامه ای که بعدها در دربار فرزند وی، شاه تهماسب تمام شد و امروزه به شاهنامه بزرگ شاه تهماسبی یا شاهنامه هوتون  مشهور است . "دیکسن" و "ولش" معتقدند که کار این شاهنامه از سال 928 تا 941ه . یعنی 13 سال طول کشیده است، اما برخی متخصصین نظیر استاد مهدی حسینی، زمان تکمیل شاهنامه را قریب به 28 سال می دانند.
نتیجه آن که انتقال دستاوردهای مکتب هرات  به مکتب تبریز توسط هنرمندان مهاجری چون بهزاد و تحت حمایت دربار شاه اسماعیل برای تربیت هنرآموزان جدید توسط این اساتید ممکن شد .
به هر تقدیر اگر بگوییم تیموریان با حمایت از هنرمندان ایرانی سبب مهاجرت ایشان از شرق ایران به غرب و هرات شدند، حکومت صفوی  و هنردوستی و هنرپروری ایشان در دوران حکومت شاه اسماعیل و فرزندش شاه تهماسب، سبب شد این انتقال به شکلی معکوس و این بار از غرب به شرق و از هرات  به تبریز صورت گیرد و مکتب تبریز را که از آخرین بار پس از عهد ایلخانان مغول  از رونق افتاده بود، بار دیگر شکوفا سازد.
توضیح تصاویر:
1- داستان کرم هفتواد، شاهنامه شاه تهماسبی
2- داستان بیژن و منیژه، شاهنامه شاه تهماسبی