شاه اسماعیل، اولین هنرپرور صفوی (1)

اگر دوران حکومت صفویان بر ایران را از درخشان ترین اعصار  فرهنگ و هنر اسلامی بدانیم، حرفی به گزاف نگفته ایم. شروع شکوفایی این عصر، با سلطنت شاه اسماعیل اول صفوی آغاز گشت و نزدیک به 230 سال به درازا کشید. شاه اسماعیل اول را می توان اولین هنرپرور عصر صفوی دانست. در این مقاله به مهمترین تاثیرات و دستاوردهای هنری در دوران حکومت وی خواهیم پرداخت.

شاه اسماعیل صفوی، پس از حکومت ترکمانان (قراقویونلوها و آق قویونلوها) توانست ایران را به طور کامل و تحت تسلط یک حکومت مرکزی، به نام صفویه درآورد؛ حکومتی که اسم آن از نام جد وی، شیخ صفی الدین اردبیلی وام گرفته شد. از سویی شاهان صفوی از پیروان دین تشیع بودند و به همین جهت، تلاش کردند کل قلمرو ایران را تحت یک حکومت مرکزی با هدف ترویج مذهب تشیع درآورند. هر دو این موارد، یعنی تصرف سرتاسر ایران و ترویج مذهب شیعه، سبب درهم تنیدگی رشته های گوناگون هنری در مناطق مختلف حکومت ایشان شد و موجب همکاری و آشنایی هنرمندان از مناطق مختلف با یکدیگر گشت. شاهان صفوی همت خود را در ترویج علم و هنر بکار بستند و همین خواست حکومت، به همکاری تنگاتنگ هنرمندان برای ساخت انواع ابنیه، مسجد، مدرسه، میدان و کاخ و... موجبات پایداری نسل جدیدی از هنرمندان را بوجود آورد.

در مورد شاه اسماعیل به عنوان سرسلسله صفوی، حمایت وی از هنر ، خاصه هنر کتابت (نگارگری و خوشنویسی) را در دو دوره مختلف می توان بررسی کرد؛ دوره اول مربوط به زندگی وی به عنوان یک حاکم محلی و قبل از یک پارچه کردن ایران است. دوران دوم مربوط به زمان حکومت وی به عنوان پادشاه تثبیت شده سلسله صفوی است.
در این مقاله بخش اول و در مقاله آتی بخش دوم را مورد تحلیل قرار خواهم داد.

دوران پیش از یکپارچگی ایران تحت سلطه سلسله صفوی

قبل از شروع مطلب، تذکر یک نکته ضروری است و آن اینکه شاه اسماعیل بنا به ابزار نظر سام میرزا، فردی بود که غیر از اشتغال به دین و دولت، خود دارای طبع شاعری بود و در شعر، "خطایی" تخلص می کرد و قدرت شاعری وی تا بدانجا بود که به زبان ترکی و فارسی شعر می سرود. پس می توان چنین نتیجه گرفت که وی خود دلباخته هنر بود و طبعی هنرمندانه داشت.
اما چه شد که وی به نقاشی و خطاطی نیز علاقمند گشت و در دوران حکومت خود، برآن شد که از این دو هنر، به طور خاص حمایت کند؟ و حتی ولیعهد خود تهماسب میرزا را نیز به کار یادگیری هنر کتابت گماشت؟
دیدن آثار هنر کتابت ادوار گذشته، سخت در این علاقمندی موثر بود. توضیح آنکه دو نسخه خطی مصور، مربوط به قبل از حکومت وی در تاریخ ایران وجود داشت که شاه اسماعیل آن ها را رویت کرد و دلباخته آن ها شد.
اول شاهنامه 899ه .ق که به "سلطانعلی میرزا کارکیا"، حاکم لاهیجان اهدا شده بود و چون اسماعیل در دوران قبل از حکومت، در پناه آل کیا و در لاهیجان به سر می برد، این نسخه را از نزدیک مشاهده کرده بود.
شاهنامه 899، بالغ بر سیصد نگاره دارد و با سبک ترکمان کار شده است. پیکره های این شاهنامه دارای سرهای بزرگ هستند  و به همین جهت در تاریخ هنر نگارگری، این شاهنامه به "شاهنامه سربزرگ" مشهور گشته است.

تصویر (1)

شاهنامه 899، در دو جلد تهیه و طبع شده که امروزه، جلد اول آن در موزه ترکی و اسلامی استانبول (شماره MS1978) نگهداری می شود و دارای 202 نگاره است. جلد دوم نیز در کتابخانه استانبول (یلدیز 7954 / 310) قرار دارد و 109 نگاره را در برگرفته است. دقت و ظرافت در ترکیب بندی و استفاده هنرمندانه از رنگ در نگاره های شاهنامه سربزرگ، تاثیری همیشگی در ذهن شاه اسماعیل بر جا گذاشت بطوریکه در نگاره های مصور تهیه شده در عهد وی، می توان تاثیرات آن را پی گرفت.

تصویر (2)

نسخه دوم که دیدن آن سبب علاقه شاه اسماعیل به هنر کتابت گشت، مربوط به خمسه نظامی 886ه ق است.
این نسخه شاید از معدود نسخ خطی نفیس متعلق به دربار آق قویونلو ها بود که به دست شاه اسماعیل رسید. توضیح آن که پیش از سال 906 یعنی زمان تصرف تبریز به دست شاه اسماعیل و دسترسی وی به گنجینه کتابخانه سلطنتی ترکمان، متاسفانه در هجوم سلطان سلیم عثمانی به تبریز، بسیاری از کتب نفیس موجود در این کتابخانه به یغما رفت و به همین جهت، امروزه بعضی از زیباترین آثار سبک ترکمان و مرقعات این دوره که همگی در تبریز تولید شده اند، در استانبول و خارج از خاک ایران قرار دارد.
در این میان نسخه خمسه نظامی 886 جان سالم به دربرد و از کشور خارج نشد، چرا که نسخه هنوز ناتمام بود و در دست استادکاران قرار داشت.

تصویر (3)

کتابت این خمسه در زمان "بابر بن بایسنقر تیموری"  (متوفی 861ه .ق) شروع شد و در زمان "سلطان خلیل آق قویونلو" در شیراز ادامه یافت. پس از مرگ سلطان خلیل، برادرش "سلطان یعقوب" به حکومت رسید و کار اتمام نسخه را به دو تن از نقاشان دربار خود، یعنی شیخ یعقوبی و درویش محمد سپرد. این دو استاد نیز به سهم خود صحنه هایی را به نسخه افزودند. زمانی که شاه اسماعیل تبریز را فتح کرد، دستور داد کتاب خمسه را کامل کنند و به همین جهت، یازده نگاره به آن افزوده شد.

تصویر(4)

این نسخه امروزه در مجموعه کتابخانه توپقاپی سرای استانبول با شماره H.762 محفوظ  و دارای 317 برگ و 19 نگاره است.
کاتب آن "عبدالرحیم بن عبدالرحمن خوارزمی السلطانی الیعقوبی" است. سه نگاره از آن متاسفانه از کتاب کنده شده و در مجموعه " کی یر" نگهداری می گردد.
به هر ترتیب این دو نسخه زمینه را برای علاقمندی شاه اسماعیل به هنر کتابت فراهم آوردند؛ به طوری که مکتب تبریز دوم تحت حمایت شاه اسماعیل و فرزند تهماسب، به یکی از درخشان ترین ادوار هنر کتابت در این بدل گشت.
ادامه دارد....

توضیح تصاویر:
1- آوردن گیو گرگین را به پیشگاه کیخسرو، شاهنامه سربزرگ، گالری آرتور سکلر، بنیاد اسمیتسونین، واشنگتن دی سی.
2-رستم در پیشگاه کیخسرو زیر درخت جواهرنشان، شاهنامه سربزرگ، گالری آرتور سکلر، بنیاد اسمیتسونین، واشنگتن دی سی.
3- خسرو در پایین قلعه شیرین، خمسه نظامی 886، مجموعه کی یر ، نیویورک
4- بهرام گور و شاهدخت مغربی در گنبد زرد، خمسه نظامی 886، اثر شیخی نقاش، کتابخانه توپکاپی ، استانبول