خانه های ناپایدار!
در حالی مردم از اخبار مربوط به زلزله با خبر می شوند که معضلات این پدیده طبیعی آشکار می شود ؛ اما حقیقت این است که مردم ایران در هیچ کجای این کشورحتی لحظه ای از خطر زلزله در امان نیستند.
نگاهی به مناطق مختلف ایران روی نقشه ای که مراکز تحقیقاتی تهیه کرده اند نشان می دهد که همه مناطق ایران در مناطقی از کم خطر تا خیلی خطرناک قرار گرفته اند و در واقع جایی از ایران نیست که هرگز در آن زلزله ای رخ ندهد. ژاپن هم این چنین است با این تفاوت که بیشتر زلزله های آن بالای 6 ریشتر است ؛ اما هرگز نمی شنویم که دست کم در طول یک سال یا دو یا حتی 3 سال دچار فاجعه ای به عمق فاجعه زلزله بم یا زلزله بروجرد و دورود شود.
موضوعات روشن مربوط به زلزله آنقدر وسیع و متنوع است که اگر گفتگوی امروز را به این مورد اختصاص دهیم ، تکراری نخواهد بود. گفتگوی زیر با دکتر ناهیدرزاقی آذر، متخصص سازه های مقاوم در برابر زلزله انجام شده است.
هر وقت زلزله ای رخ می دهد ، حرف از مقاوم سازی هایی می شود که به ظاهر تا زلزله بعدی بدون هیچ اقدام جدی و عملی هم به فراموشی سپرده می شود ؛ اما برای مردم نگرانی این مساله مهمتر است که آیا می توان وقوع زلزله را پیش بینی کرد؟
انرژی آزاد شده در زمان وقوع زلزله بسیار زیاد است و امکان جلوگیری از وقوع زلزله وجود ندارد ، بنابراین شناخت زلزله و بررسی اثرات آن در ساختمان ها و طراحی و اجرای صحیح بناها می تواند در کاهش خسارات ناشی از وقوع زلزله بسیار موثر باشد.
آیا می توان پیش از وقوع زلزله اقداماتی کرد تا خسارات و تلفات آن کمتر بشود؟
زلزله به دلیل بحرانی که ایجاد می کند نیازمند مدیریت و برنامه ریزی صحیح است. اقدامات کاهش خسارت های زلزله در 3 مرحله پیش از وقوع ، هنگام وقوع و پس از آن انجام می شود. بدیهی است که مهمترین و گسترده ترین بخش مدیریت بحران پیش از وقوع زلزله صورت بگیرد ؛ اما از آنجا که بیشتر تلفات و خسارات زلزله ناشی از تخریب ساختمان ها و ابنیه است ، بنابراین در صورتی که اثرات زلزله بر ساختمان ها مشخص و طراحی و اجرای آنها با توجه به این اثرات انجام شود، بیشتر می توان از خطرات زلزله در امان بود.
زلزله چه اثراتی بر ساختمان می گذارد که قابل تشخیص و طراحی است؟
بر اثر حرکات ناشی از زلزله به هر جسمی از جمله ساختمان ، نیرویی وارد می شود که متناسب با جرم آن و شتاب زلزله است و از آنجا که مقدار و جهت این نیرو با زمان تغییر می کند ، ساختمان دچار حرکت و تغییر شکل در بخشهای مختلف می شود که لازم است تعداد و چگونگی وارد شدن این نیرو و عکس العمل مناسب اسکلت ساختمانی ارزیابی شود.
مشاهده می شود که وقوع زلزله در هر منطقه هر بار با شدت یا ریشتر متفاوتی بروز می کند، آیا این مسئله علت خاصی دارد؟
میزان شتاب زلزله بستگی به پتانسیل لرزه خیزی منطقه دارد. همه مناطق کشور دارای لرزه خیز یکسان نیستند. بررسی و مطالعه گسل های موجود ، سوابق لرزه خیزی منطقه و شناخت لرزه زمین ، منجر به تهیه نقشه های پهنه بندی لرزه ای کشور است که در آیین نامه زلزله ایران (2800 ) موجود است.
طبق این نقشه ، ایران به 4 پهنه با لرزه خیزی بسیار زیاد، متوسط و کم تقسیم شده است. بیشتر مناطق ایران در پهنه با خطر لرزه ای بسیار زیاد یا زیاد واقع شده اند. براساس این تحقیقات ، میزان پیشینه شتاب لرزه در هنگام بروز زلزله های شدید و متوسط ارزیابی شده است و به طور حتم باید در محاسبه نیروی وارد بر ساختمان ها در نظر گرفته شود.
به نظر نمی رسد آیین نامه ای به این مهمی برای استفاده سلیقه ای سازندگان ساختمان ها تدوین شده باشد. آیا ارگانی وجود ندارد که اجرای این آیین نامه را در کشور زلزله خیز ایران کنترل کند؟
در گام نخست شهرداری ها موظفند تا ساختمان را از نظر معماری ، سازه ای و تاسیساتی کنترل کنند.
آیا می توان چنین نتیجه گرفت ، فاجعه ای که امروزه از زلزله در کشورمان ایجاد می شود به دلیل اشکال در فرایندی است که از آن یاد کردید؟
خیر. آیین نامه یاد شده در سال 67 به وسیله مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن که وابسته به وزارت مسکن و شهرسازی است تهیه و تدوین شده و در سالهای بعد 2 ویرایش روی آن صورت گرفت. ساختمان هایی که تخریب می شوند بیشتر زمان ساختشان به پیش از این سال می رسد ؛ البته پیش از این سال آیین نامه هایی بوده که اجرای آنها صرفا برای ساخت ساختمان های بزرگ ، برج ها و ادارات دولتی و وزارتخانه ها به کار می رفته است ؛ اما در فرآیند ساخت خانه های مسکونی و شخصی سازی ها چندان جدی گرفته نمی شد ؛ البته نمی توان نقش ضعیف ارگانها و مسوولان نظارتی بر ساخت را نادیده گرفت. بررسی زلزله های چند سال اخیر اهتمام هر چه بیشتر بر نظارت بر رعایت و اجرای آیین نامه ها و ضوابط فنی ساختمان ها منجر شده است.
ساختمان های زیادی متعلق به پیش از سال 67 هستند ، آیا برای این ساختمان ها می توان کاری کرد؟
البته ، تحقیقات وسیعی در سراسر جهان و ایران صورت گرفته است تا راه حلی منطقی برای کاهش آسیب پذیری ساختمان های موجود در برابر زلزله پیدا شود.
در واقع باید کاری کرد تا مقاومت لازم برای تحمل زلزله پیش بینی شده در منطقه را به دست آورند . این کار یعنی مقاوم سازی .
مقاوم سازی در خانه های ساخته شده چگونه ممکن می شود؟
منظور از مقاوم سازی این است که سازه یا اسکلت ساختمان که بارهای وارده به ساختمان را تحمل می کند ، باید تقویت شود تا بتواند علاوه بر بارهای موجود نیروهای زلزله را تحمل کند.
چه کسانی طرح مقاوم سازی را تهیه و اجرا می کنند؟
برخی از متخصصان طراحی سازه در زمینه مقاوم سازی صاحب نظر و متخصص هستند ؛ هر چند طی یکی دو سال اخیر که مساله مطرح شده است بسیاری افراد فرصت طلب و سودجو به نام این طرح هزینه زیادی از صاحبان ساختمان ها گرفته اند.
آیا مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن یا دستگاه های مسوول دیگر ، آیین نامه ایبرای مقاوم سازی تدوین کرده اند؟
بله ، دستورالعمل ها و سفارش نامه هایی از سوی مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن و دیگر موسسات ذیربط تهیه شده است.
آیا همه ساختمان ها امکان مقاوم شدن از این طریق را دارند؟
بررسی سیستم سازه ای و نوع اسکلت ساختمان نشان خواهد داد که ساختمان قابل مقاوم سازی است یا خیر. بدیهی است که همه ساختمان ها را نمی توان مقاوم سازی کرد ؛ زیرا سازه برخی از آنها به قدری با مصالح نامناسب ساخته شده و یا سیستم سازه ای ندارد که مخارج مقاوم سازی آنها بیش از تخریب و نوسازی آنها خواهد بود. در این خصوص متخصصان باید تحقیق و مطالعه کنند و راه حل منطقی تر ، اقتصادی تر و مناسب تری برای مقاوم سازی یا تخریب و نوسازی برگزینند.
در بسیاری از شهرستان های کشور به ویژه روستاها ساختمان های خشتی و گلی وجود دارد، آیا این ساختمان ها قابل مقاوم سازی هستند؟
متاسفانه در زلزله های اخیر بناهای خشتی و گلی جزو بیشترین خرابی ها بوده اند. خشت و گل نامناسب ترین مصالح ساختمان سازی است که به هیچ وجه مقاومت لازم را در برابر بارهای وارده به ویژه زلزله ، ندارند و به سبب همین آسیب پذیری بسیار بالا ، مقاوم سازی آنها نیز امکانپذیر نیست و مخارج زیادی را در برمی گیرد که به مراتب بیشتر از تخریب و نوسازی است .
با این همه آسیب پذیری ، بازهم روستاها از خشت و گل ساخته می شوند.
آیین نامه زلزله ایران (2800) در ابتدا به این مساله اشاره دارد که باید از ساختن بناهای خشت و گل دوری کرد.
گفته می شود در برخی کشورها ، زیر ساختمان ها فنر یا اجسامی می گذارند تا هنگام زلزله کل ساختمان به حرکت درآید و از خسارت رسیدن به آن جلوگیری شود. آیا این مطلب صحیح است ؟
بله. درخصوص میرا کردن نیروی زلزله به وسیله فنر یا مواد لاستیکی ، تحقیقات زیادی در جهان انجام گرفته است. این دمپرها ، زیر فوندانسیون ساختمان ، در محل اتصال آن به زمین قرار می گیرند و هنگام زلزله تغییر شکل می یابند و کل ساختمان را یک جا حرکت می دهند و به این ترتیب ، وارد شدن نیروی زلزله به ساختمان یا حرکات اعضای سازه نسبت به یکدیگر و تغییر شکل آنها جلوگیری می شود و دچار خسارت نمی شوند. این روش بسیار پرهزینه است و هنوز هم در دنیا به عنوان یک راه حل رایج و علمی قلمداد نمی شود و به لحاظ تخصص و دقتی که اجرا و کارگذاری و کنترل دمپرها در طول عمر ساختمان نیاز دارند تنها تعداد کمی از ساختمان ها در برخی کشورهای زلزله خیز جهان به این شکل ساخته شده اند.
در آخر اگر به عنوان یک کارشناس ، برای مردم که متقاضی خرید واحد مسکونی هستند و همچنین سازندگان سفارشی دارید ، بفرمایید.
مهمترین عامل در تامین ایمنی ساختمان ها در برابر زلزله ، وجود اسکلت منسجم و یکپارچه ای است که اعضای آن را به درستی به هم اتصال بدهد و بارها را به مقصد ، یعنی زمین محل ساخت ، منتقل کند. در بسیاری از ساختمان ها از آهن ، میلگرد و بتن استفاده شده است ؛ اما سازه انسجام کافی را ندارد، یعنی اعضای آن به درستی به هم متصل نشده اند و با کوچکترین حرکتی از هم جدا می شوند. عامل دیگر سبکی ساختمان است که در ایران متاسفانه فرهنگ صحیحی برای ساخت و ساز در میان عوام وجود ندارد و عامه مردم تصور می کنند که هرچه بیشتر از مصالح سنگین استفاده کنند ، ساختمان محکم تر می شود. حال آن که هرچه جرم ساختمان کمتر باشد نیروی زلزله کمتری را به خود می گیرد و آسیب کمتری به آن وارد می شود. عامل دیگر، اجرای ساختمان از سوی متخصصان و مهندسان ساختمان است. اجرای ساختمان هم مانند پزشکی و دیگر رشته های علمی و فنی باید تنها به عهده مهندسان ساختمان گذارده شود ، نه این که هرکس بتواند بدون هیچ تخصصی به این کار اشتغال ورزد.
