تحلیل تابلوی زاده شدن مسیح(ع)

سالروز تولد عیسی مسیح، به عنوان پیامبری وحدانی اتفاقی خوش و شادی بخش است. بخش هنری تبیان این عید مبارک را به هموطنان مسیحی تبریک گفته، و بدین بهانه به نقد و تحلیل تابلوی جوتو هنرمند رنسانس با موضوع زادروز تولد مسیح می پردازد.

توضیح تبیان: درباره تولد مسیح (ع) در خود مسیحیت روایت های مختلفی وجود دارد ؛از جمله درباره وجود و جایگاه شخصی به نام یوسف همسر حضرت مریم (س). با این توضیح باید توجه داشت در دین مبین اسلام اساسا تمامی این روایت ها مردود است و نحوه ولادت مسیح (ع) روایت دیگری دارد که بر جایگاه والای آن حضرت تاکید دارد. مطلب پیش رو صرفا بازخوانی یک اثر هنری از منظر تحلیل آثار هنری است و رویکردی اعتقادی و مذهبی نداشته و اگر هم رنگ و بوی اعتقادی دارد به خاطر خاستگاه فکری خالق اثر است.

در تابلوی میلاد 2، جوتو در مقام هنرمند مسیحی روال روایات کتاب مقدس را در مورد آبستنی معجزآسا دنبال می کند. به عبارتی عمل زایش هرگز به نمایش در نمی آید بلکه اولین صحنه ای که ما مسیح را می بینیم، هنگامی است که او زاده شده است و ماما او را به مادرش تحویل می دهد.
در این دیوارنگاشت که احتمالا در سال 1305 میلادی نقاشی شده، علاوه بر مامایی که فرزند را به مادر تحویل می دهد عناصر دیگری نیز در نقاشی نمایش داده می شوند: پیرمردی نشسته در پیش زمینه، دو مرد ایستاده در سمت راست و پنج فرشته بالدار بر بالای سایبان، کوه، یک گاو و یک الاغ به همراه 5 بره سفید و یک بز سیاه و یک سایبان.
فرشتگان که در دورترین نقطه ی سمت راست تجسم شده اند به نظر می رسد که در حال گفتگو با دو مردِ ایستاده هستند.
مطمئناً جوتو برای نقاشی خود به کتاب مقدس مراجعه کرده است. متن پایه ای این روایت، انجیل لوکاس (لوقا) است:
" نخست پسری را که زاده بود نشان داد و او را در قنداق پیچید و در یک آخور نهاد، چون در آن مهمانخانه اتاقی نداشتند." (کتاب مقدس)
سایبان معادل همان طویله ای است که مریم بخاطر نداشتن اتاق در مهمانخانه به آنجا رفته و کودک را زاده بود. الاغ و گاو نشانه ای از همان طویله بودن سایه بان هستند. اما باز برای خوانش سمت راست تصویر می باید به کتاب مقدس رجوع کرد و تلاش نمود منبع جوتو را بازشناخت:
"و در آن سرزمین شبانانی در دشت بودند که همواره شبها از رمه خود مراقبت می کردند...(2:8) و فرشته به آنان گفت نهراسید چون اینک عیدی پر از شادی های بزرگ برایتان می آورم که باید از آنِ همه مردمان باشد." (2:10) (کتاب مقدس)
بنابراین دو مرد سمت راست می باید همان شبانان باشند و 5 گوسفند تصویر نشانگر رمه هایی است که شبانان در حال مراقبت بودند. و بالطبع، فرشتگاه بالدار همان فرشتگانی هستند که خبر این تولد میمون را به شبانان می رسانند.

در مورد پیکر پیرمرد در پیش زمینه می توانیم او را یوسف نجار بدانیم که باز بنابر روایات انجیل با مریم باکره که بسیار جوانتر از او بود ازدواج کرد.
با توجه به توضیحات بالا می توان گفت جوتو دو روایت یعنی میلاد و بشارت شبانان را که به طور همزمان ولی در مکان های  مختلف روی داده بود، در هم آمیخته و در یک تابلو نقاشی کرده است.
اگر دقیق تر نگاه کنیم می بینیم که او بخش هایی از متن را تغییر داده است، مثلا با توجه به روایات کتاب مقدس که در بالا ذکر شد، حضرت مریم، عیسی را در قنداق نپیچانده و در آخور نخوابانده است، بلکه در حال دراز کشیده به سوی دست های ماما که عیسی را به او تحویل می دهد چرخیده است. این دگرگونی قراردادی است چون در این حالت مریم بیش از حالتی که در آن بی درنگ پس از زایش درگیر جزئیات مراقبت از نوزاد باشد، در حال استراحت به نظر می رسد." (آدامز، 94)
اگر بخواهیم به مفاهیم مستتر در تابلو نیز بپردازیم اولین نکته که جلب نظر می کند این است که چرا در حالی که مریم پس از زایش بیدار است، یوسف با چشم های بسته و در حال استراحت تجسم شده است؟
"چرت زدن یوسف قراردادی است که تنها با رجوع به پیشینه و نسبت فهمیده می شود، به روایت متن مسیحی، پدر واقعی عیسی یوسف نیست بلکه خداست و یوسف که پدر خاکی اوست با به خواب رفتن، خود را از این رویداد کنار می کشد." (همان)
گفتیم که جوتو دو روایت همزمان را که یکی در بیرون و یکی در داخل طویله اتفاق افتاده، در یک فضا نقاشی کرده است . دلیل باز بودن سایبان به همین علت است و هنرمند تلاش کرده بدین طریق چشم انداز بیرونی و منظره درون طویله با یکدیگر یکی کند.
هرچند وجود حیوانات را دلیل بر تاکید به طویله و شبانان ذکر کردیم اما این حیوانات به صورت نمادین به معانی ضمنی نیز اشاره دارند:
گاو به مریم و عیسی چشم دوخته است در حالی که الاغ بی اعتنا سر را به پایین خم کرده است. دلیل این عمل به نقش گاو به منزله آفریده ای روشنگر و آگاه از رویدادهای مهم و نادانی الاغ و بی خبری او در نمادشناسی سنت های مسیحی اشاره دارد.
گوسفندان در بیرون نیز تنها نیستند و یک بز سیاه در کنارشان نقش شده است. این موضوع به داوری آخرین در انجیل متا باز می گردد:
" چون پسر انسان با جلال خواهد آمد و با فرشتگان بر تخت جلال خواهد نشست، و پیش روی او همه ملت ها گرد خواهند آمد و او آنان را از هم جدا خواهد کرد، همان گونه که چوپان گوسفندان را از بزها جدا می کند، او گوسفندان را در یک سو و بزها را در سویی دیگر خواهد نهاد."(کتاب مقدس)
در این بخش از کتاب مقدس، گوسفندان نماد انسان های خداپرست و بز نماد انسان دوزخی است. استفاده بجای هنرمنداز رنگ سفید گوسفندان و رنگ سیاه بز، به خوبی این تمثیل را بازگو می کند.
با توجه به توضیحات بالا می توان گفت هنرمند به خوبی از بسترهای عقیدتی و فرهنگی جاری در مسیحیت مطلع بوده و توانسته آن ها را به نحوه شایسته ای گرد هم آورد.

توضیح تصویر:
1- نقاشی دیواری میلاد، اثر جوتو
2- نمازخانه آرنا، محل نقاشی

پی نوشت:
1- Giotto di Bondone
2- Nativity