جایگاه موسیقی محلی و سنتی در میان نوجوانان – جلسه سوم

اهداف جلسه:
 آشنایی با موسیقی محلی ایران
 آشنایی با موسیقی فولکلوریک
آشنایی با  موسیقی تلفیقی

وسایل مورد نیاز: 
 کامپیوتر مجهز به اینترنت
 چند قطعه موسیقی سنتی، محلی و تلفیقی

مقدمه

در دو درس گذشته با تعریف موسیقی، موسیقی سنتی و ویژگی های آن و همچنین تاریخ موسیقی ایران آشنا شدیم. همانطور که در درس های پیشین اشاره شد میان موسیقی سنتی و موسیقی محلی تفاوت وجود دارد. در ادامه قصد داریم درباره موسیقی محلی و موسیقی تلفیقی بیاموزیم.
می توان گفت موسیقی زبان دوم هر انسان است، زیرا شخصیت و تفکرات  هرکس  در نوع موسیقی ای که به آن گوش می دهد،نهفته است. پس هرچه موسیقی عمیق تر باشد و ریشه بیشتری داشته باشد، شنوندگان آن نیز افکار عمیق تری دارند. موسیقی محلی هر کشور نیز ریشه در خلق و خو، تفکرات و احساسات یک ملت دارد و باید توجه داشت که با از بین رفتن آن، بخش بزرگی از فرهنگ و هویت یک کشور به فراموشی سپرده می شود.

3 -1 موسیقی محلی

موسیقی محلی در حقیقت در لحظه خواندن یا نواختن هستی می یابد و حیات آن به اراده و روش دلخواه اجرا کننده آن بستگی دارد. در این حال آفرینش و اجرا درهم می آمیزند. به طوری که اجرای موسیقی بر پایه نت یا نوشته، چیزی مطلقاً ناشناخته است.

وان ژنپ 4 می نویسد: موسیقی محلی عبارت است از باورها و اعمال گروهی که با موازین علمی و منطقی جامعه انطباق ندارد و انسجام آن بر حسب عادت، تقلید، هم چشمی و سرگرمی صورت می گیرد.

کاربرد واژه «عامیانه» با مفهومی تحقیرآمیز در زبان و ادبیات فارسی و پژوهش های اجتماعی و فرهنگی جای تأمل است، اصطلاحات ادبیات عامیانه، زبان عامیانه، هنر عامیانه 2، طلب عامیانه و سرانجام فرهنگ عامیانه بایستی در اوایل این قرن به معنی«فولکور» (دانش توده مردم) وارد زبان فارسی شده باشد.

از آنجا که ملت عبارت است از مجموعه افراد یک کشور و ملیت شامل مجموعه صفات و خصائص افراد یک ملت یا کشور است، می توان گفت که «موسیقی ملی» (National music) مجموعه ای است شامل کلیه زیرمجموعه هایی که اجزاء آن به شمار می روند و چون این مورد در کشورها و ملت های دیگر نیز صادق است، بنابراین می توان گفت: «موسیقی ملی ایران» مجموعه ای است متشکل از زیرمجموعه هایی مانند: «موسیقی سنتی، مقامی، پاپ، اصیل، محلی یا فولکلوریک  عامیانه، شهری، موسیقی روز، عامه پسند، بومی، جدی، بازاری و غیره.

3 -2 موسیقی فولکلوریک

واژه فولکلور که از دو جزء تشکیل شده، فولک (Folk) به معنی «مردم» و لر (Lore)  به معنی «دانستنی ها»، شناخت و آگاهی های افراد فعال و زحمتکش قبیله یا روستا یا محل و منطقه معینی است که با احساسات ساده و بی پیرایه خود روزگار می گذرانند.

 این گونه افراد که از نظر منش، نحوه زندگی، حرفه، وضع اقتصادی، موقعیت جغرافیایی، سنن، طرز تفکر، آداب و رسوم، لهجه، عشق ها، آرزوها، مشکلات، شکست ها و پیروزی های دارای ویژگی ها و به طور کلی فرهنگ خاص خود هستند؛ با توجه به شادی ها، غم ها، امیدها، موفقیت ها و حماسه های خود، دارای تراوشات فکری و هنری مختلف و گوناگون مانند ابداع افسانه ها، داستان ها، ترانه ها، حرکات موزون و... هستند که متناسب و برگرفته از فرهنگ آن ها به صورت های مختلف است و طی سالیان دراز حتی چند قرن، بدون آنکه رنگ و بوی خود را از دست بدهد، دهان به دهان و زبان به زبان، از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و از صافی و غربال سلیقه ها و استعدادهای مختلف گذشته و پالایش شده است.

به همین دلیل، هنرهای فولکلوری که به خاطر ویژگی های «محل خاص» آن ها را محلی یا بومی می توان نامید، در تمام محدوده های محلی یا بومی جهان متناسب با ویژگی های آن ها وجود دارد که در میان آن ها کلیه محل هایی که تحت لوای یک نظام یا ملت قرار داشته و شباهت هایی کلی در میان فرهنگ آن ها وجود دارد، به طور کلی جزئی از «موسیقی ملی» آن ها را تشکیل می دهد.

به عنوان مثال، کلیه موسیقی های محلی مازندران، گیلان، آذربایجان، کردستان و دیگر نواحی ایران که همگی آن ها، ضمن دارا بودن تفاوت های گوناگون محلی، از نظامی واحد تبعیت می کنند، هریک تشکیل دهندهء زیرمجموعه ای از «موسیقی ملی کشور ایران» به شمار می روند، به طوری که کلیه آن ها را می توان «موسیقی ایرانی» نامید.

 موسیقی و رقص و سایر هنرهای فولکلوری، در واقع قلب و به عبارتی آغاز کلیهء موسیقی های جهان به شمار می روند به طوری که قسمت اعظم موسیقی های پیشرفته جهان که با ارکسترهای مختلف کوچک و بزرگ و حتی ارکسترهای سمفونیک اجرا می شوند، از موسیقی محلی به وجود آمده اند و همین موسیقی فولکلوری یا محلی است که ریشه در آن موسیقی با عظمت دارد. با اطمینان کامل می توان گفت که انواع موسیقی ها به نحوی در بطن خود موسیقی محلی دارند.

موسیقی محلی، طبیعت مردمان یک نژاد یا ملت یا مناطق محدود دورافتاده از تمدن را بیان می کند به طوری که با گوش دادن به ترانه های محلی یک ملت به خوبی می توان مطالبی درباره آن ها دانست. بیشتر این گونه آهنگ ها که ما می شناسیم و در اذهان مردم پایدار مانده است، متعلق به گذشته اند. شاید روزی از روزها، فرد معینی در اثر شکست یا پیروزی یا دیگر نیازهای عاطفی خود یکی از آن ها را ابداع کرده و طی سال های متمادی از پدر به پسر یا از مادر به دختر منتقل شده، بدون آن که در جایی ثبت شده باشد. بعضی از این ترانه های فولکلوری گویای آب و هوای کشوری بخصوص یا مبین نحوهء زندگی مردمانش هستند. ولی از همه مهم تر آن است که این ترانه ها با ریتم (Rhythm) و تکیه و سرعت مکالمه و بالاخره زبان شعر آن ها هماهنگی دارد و این همان چیزی است که باعث شناخت موسیقی های محلی کشورهای مختلف از یکدیگر می شود.

3-3 موسیقی تلفیقی

طی چند سال گذشته بارها از واژه موسیقی تلفیقی برای معرفی حداقل چند اجرا استفاده شده است که شاید در تعریف آن دچار انحراف شده ایم و یا در این مورد چیزی بجز ٓتلفیق سازها- استنباط نشده است!
موسیقی تلفیقی یک پروژه چند ماهه نیست تا از یک زمان مشخص شروع به کار کند و در زمانی تعیین شده اجرا شود؛ آن تلاشی مستمر با مطالعات عمیق و متفکرانه برگرفته از دانش موسیقایی است که طی چندین سال تحقیق و بهره گیری از سنت های موسیقایی گذشته یا انواع مختلف موسیقی،میسر شده است.

کاری ارزشمند اما با پشتوانه  آگاهی کامل، دیدی گسترده و بدون شک تسلطی کافی در دنیای موسیقی است. در آن از ترکیب دو یا چند نوع موسیقی بهره گرفته شده است و چنان به سازهای مختلف شخصیت داده شده که حتی کوچکترین توانایی آنها نیز از نظر دورنمانده و می دانیم کاربرد بهترین قابلیت سازی ، بهترین نوع از شناخت سازی را نیز طلب می کند! یک موسیقی با فضایی خاص که به نظر عجیب هم می آید، می شنویم؛ چیزی که جذابیت آن را دو چندان می کند پرواز در هر لحظه  این موسیقی به ابعاد گوناگون است.

پروازی کاملاً هدفدار بطوری که هر جایی از آن قطعه، ما را به یاد نوعی از موسیقی می اندازد. تفکر ما در آن فضا باقی است؛ از طرفی دیگر به جایی برگشته ایم تا جایگاهی دیگر را تجربه کنیم و باز تکرار همان داستان سطور قبل. می دانیم چند نوع فضا در دست حس تجربه ی ما است و این موضوع نه سنگین، نه خسته کننده و کسالت آور، و نه گنگ و نامفهوم، بلکه سرشار از حرف های تازه و حقیقتاً خارق العاده می باشد.

اگر در یک اجرای سنتی، یک ساز غربی، به طور مثال ساکسفون هم حضور داشته باشد و اتفاقاً یک نوازنده ی جاز (jazz) هم آنرا بنوازد، صرفاً این امر دلیل بر تلفیقی بودن قطعه نیست، ممکن است ساکسفون تنها نقش یک همراهی کننده ی ساده را بازی کند با تفاوت در نوع ساز و جنس صدایی خاص خودش. اینجا ساکسفون نه تنها فضایی بدون هیچگونه وابستگی ظاهری را بوجود نیاورده است بلکه منحصر به فرد هم نیست و مهمتر اینکه ما را به گستره ی هیچ نوع موسیقی دیگری، بطور فرض «جاز» نیز هدایت نمی کند. در این مثال و اجراهایی از این دست، تنها یک ساز به سازهای دیگر اضافه شده است و این با نقطه نظر ما از جهت تلفیقی بودن کاملاً متفاوت است.

در قرن هجدهم، درک موسیقی برای مردم به هیچ وجه دشوار نبود. مهمترین دلیل این امر، این بود که تقریباً از همه قشرهای جامعه، افرادی فراوان وجود داشتند که از کودکی دارای استاد ساز و حتی آواز بودند و موسیقی را از آن روی، که هنر اوّل است از دیگر هنرها، برتر می دانستند.

اما ما امروزه در سطحی از آگاهی زندگی می کنیم که تفاوت میان «یوهان اشتراوس» و «ریشار اشتراوس» را نمی دانیم. موسیقی الکترونیک را موسیقی «ورزش و مردم» می خوانیم و تمامی آثار «نیوایج New Age » را به نام «اکسیژن» می شناسیم. با این سطح از آگاهی دربارهء موسیقی، تفاوت های بین هنر باروک، کلاسیک و رومانتیک و... را چگونه می توان تشخیص داد؟ به همین سبب است که توضیح واژه های موسیقی امروز را باید با دشواری به همراه توضیحات واژه های روزگار پیشین،که پایه ی درک موسیقی امروز است،انجام داد و این درآمیختگی، لااقل در این برهه ی زمانی، اجتناب ناپذیر است.

ترجمه ی تحت اللفظی«نیوایج میوزیک»، «موسیقی عصر جدید» است. لیکن موسیقی هر زمانی حال و هوای خاص خود را دارد. نیوایج امروزی قابل مقایسه با نیوایج دهه های 70 و 80 میلادی نیست. موسیقی «فتح بهشت: 1492» و تجلیس را حتی با دیگر آثار این آهنگساز نمی توان مقایسه کرد. موسیقی پابه پای علم الکترونیک پیشرفت می کند. در حقیقت این علم الکترونیک است که در تلاش بیست و چهار ساعته خود، به رفع نیاز موسیقی دانان امروزی می پردازد.

استفاده از گام های شرقی (خصوصا هندی) دیگر تقریباً تمام شده است. چرا که این کار برای سال های دهه ی هفتاد نو بود. امروز دیگر تلفیق انواع موسیقی با یکدیگر تمام شده است. آنها که پیش از همه این کارها را شروع کرده بودند سخت در فکر نوآوری دیگری اند.

 در سال دیگر دهه ی نود میلادی پایان می یابد. در دهه ی اوّل قرن بیست و یکم چه نوع موسیقی می تواند نیوایج میوزیک خوانده شود؟ و همه ی اینها در حالی است که ما هنوز قادر به تشخیص علمی و دقیق دستگاه های موسیقی سنتی خودمان نیستیم؛ سازها را با نام های اشتباه می خوانیم (مثل درام که به نام جاز!خوانده می شود)، واژه های موسیقی را به اشتباه به کار می بریم. هر گاه که آهنگی را روی نوار خامی ضبط می کنیم حتی به ذکر عنوان آن هم نمی پردازیم، چه رسد به آن که نام آهنگساز و نوازندگان قطعات را ذکر کنیم(یا مانند برخی موارد در غرب، به ذکر نام کارخانه های سازندهء سازها و وسایل اضافی دیگر بپردازیم). به همین سبب و نیز به دلیل توانایی زبان فارسی در معنا دادن چند پهلو به واژه های متشابه است که نیوایج را به جای «موسیقی عصر جدید» به همان نام اصلی می نامیم و از ترجمهء آن خودداری می کنیم.

در موسیقی نیوایج همه ی قوانین موسیقی حتی ممنوع های آن مجاز هستند. در یک اثر نیوایج می توان قطعه ای دودکافونیک را مارپیچ وار در میان قطعه ای آتونال چرخاند. می توان صداهای پویا را با سازهای الکترونیکی نواخت و صداهای ایستا را با سازهای آکوستیک ایجاد کرد و بالعکس. همچنین می توان یک ریتم یکنواخت را مدت ها ادامه داد و روی آن بداهه نوازی کرد و سازهای ملل مختلف را در کنار یکدیگر به کار برد. بدین ترتیب است که نوعی موسیقی به دست می آید که سکون شبان گاهان شوپن را با غم بتهوون صمیمیت موزارت و بیمار گونه گی واگنر درآمیخته است و در عین حال از جادوی تبت و هند و سرخپوستان و افکار فلسفی و گاه مذهبی بی بهره نیست.

تا اینجای کار پروژه، پس از آشنایی با موسیقی محلی و موسیقی تلفیقی در ادامه قصد داریم به مبحث موسیقی زیر زمینی و انواع سبک های موسیقی بپردازیم. 

تکلیف1:  برای این جلسه درباره "موسیقی فولکلوریک" و "موسیقی تلفیقی" جداگانه در اینترنت جستجو کنید. مطالب جمع آوری شده را طبقه بندی نموده و مطالعه نمایید. فعالیت خود را بصورت گزارش مختصر برای ما ارسال نمایید.
تکلیف2:  سه قطعه موسیقی از انواع سنتی، فولکلوریک و موسیقی تلفیقی را تهیه نمایید و آنها در روزهای مختلف گوش دهید. چه تفاوت ها و شباهت هایی در این نوع موسیقی ها دریافت می کنید؟ نظرات خود را به صورت گزارش مختصر برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید:  ________
منابع مطالعه:  برای کسب اطلاع بیشتر در زمینه موسیقی محلی می توانید از مجموعه کتاب های موسیقی اقوام ایرانی نوشته بهمن کاظمی، انتشارات فرهنگستان هنر استفاده نمایید.