پرونده مدارس ایران زیربغلِ تبیان

قسمت دوم

در مقاله قبل به توصیف اجمالی در مورد بعضی از مدارس قدیمی ایران پرداختیم و در این مطلب به ادامه آن خواهیم پرداخت.

مدرسه دارالفنون

دارالفنون اولین مدرسه عالی در ایران به سبک نوین و از یادگارهای میرزا تقی خان امیرکبیر، صدر اعظم ناصرالدین شاه قاجار است. این مدرسه که نام آن ترجمه ای بود از واژه «پلی تکنیک» در سال 1269 هجری قمری اندکی پس از قتل امیرکبیر گشایش یافت و تا پایان دوره قاجار، مهم ترین نهاد آموزش عالی در ایران بود. پیاده نظام، سواره نظام، توپخانه، مهندسی، پزشکی و جراحی، داروسازی و کانی شناسی، زبان فرانسه، علوم طبیعی، ریاضی، تاریخ و جغرافیا رشته ها و دروسی بود که در این مدرسه تدریس می شد و بعدها زبان انگلیسی، روسی، نقاشی و موسیقی نیز به آنها افزوده شد. معلمان دارالفنون در ابتدا اغلب اروپایی ٓ به جز انگلیسی و روسی ٓ بودند ولی بعدها خیلی از شاگردان این مدرسه در مقام معلمی آن قرار گرفتند. ساختمان قدیمی دارالفنون در سال 1308 خورشیدی به علت فرسودگی شدید، تخریب و از نو توسط مهندس گرجی الاصل ٓ نیکلای مارکف ٓ ساخته شد و سر در زیبای آن را استاد حسین لرزاده طراحی کرد. در دوره پهلوی، دارالفنون تبدیل به یک دبیرستان شد اما دبیرستانی که بسیاری از بزرگان علم و فرهنگ و سیاست در آن درس خواندند. این مدرسه از بیش از دو دهه پیش تعطیل شد و به مدت طولانی تحت مرمت قرار گرفت. اگرچه مرمت مدرسه هنوز تمام نشده اما از چندی پیش نمایشگاه دائمی سیر آموزش و پرورش در آن برپاشده است.

مدرسه خان شیراز

مدرسه خان، مشهورترین و بزرگ ترین مدرسه علوم دینی در شهر شیراز است. این مدرسه توسط الله وردیخان گرجی، حاکم مشهور فارس و فرزند و جانشین اش، امام قلی خان ساخته شد. الله وردیخان همان کسی است که سی و پل اصفهان را ساخته و امامقلی فرزندش نیز، مردی است که جزیره هرمز را از پرتغالی ها پس گرفت و آنها را از خلیج فارس بیرون کرد. نکته جالب در معماری مدرسه خان، استفاده نمادین از اعداد است. مثلا تعداد اتاق های مدرسه 110 تاست که معادل نام حضرت علی(ع) به حروف ابجد است و به همراه بخش های خدماتی بالغ بر 114 فضا می شود که با تعداد سوره های قرآن برابر است. همچنین مدرسه پنج مَدرَس (محل تشکیل جلسات درس) دارد که به پنج تن آل عبا اشاره دارد. گفته می شود که مدرسه خان در اصل برای تشکیل جلسات درس و وعظ صدرالمتألهین شیرازی یا همان ملاصدرای معروف ساخته شده است. مدرسه خان به شیوه مدارس و مساجد تاریخی ایران، یک صحن مرکزی و چهار ایوان دارد و حجره هایی به دور آن است و از نظر هنر و معماری از شاهکارهای معماری عصر صفوی در شیراز محسوب می شود.

مدارس جده کوچک و بزرگ

در اصفهان دو مدرسه علمیه زیبا به نام جده بزرگ و جده کوچک وجود دارد که هر دو از آثار دوره صفویه هستند و داخل بازار اصفهان، نزدیک به هم قرار دارند. بعضی می گویند مدرسه جده بزرگ را جده بزرگ شاه عباس دوم صفوی و دیگری را جده کوچک او ساخته است. اما عده ای دیگر اعتقاد دارند که بانی هر دو مدرسه یک نفر است و فقط به جهت کوچکی و بزرگی ساختمان های شان با نام کوچک و بزرگ خوانده شده اند. در هر حال شکی وجود ندارد که دست کم یکی از مادر بزرگ های شاه عباس دوم در ساخت این مدرسه نقش داشته است. هر دو مدرسه از نظر معماری اهمیت فراوانی دارند و مسجدی دارند که کتیبه سردرشان به خط محمدرضا امامی، خوشنویس بزرگ اواخر دوره صفوی است. بسیاری از کتیبه های حرم امام رضا(ع) نیز به خط اوست. مدارس جده کوچک و بزرگ همچنان به عنوان مدارس علوم دینی میزبان طلاب هستند و از این رو، بازدید از آنها با محدودیت هایی روبرو است.

مدرسه صدر

مدرسه صدر در بازار اصفهان، از مدارسی است که در دوره قاجار ساخته شد و خیلی زود به جهت استادان مبارز و شاگردانی که در دامن خود پرورش داد، به شهرت و اعتبار علمی دست یافت. بانی این مدرسه، حاج محمد حسین خان صدر اصفهانی است که در زمان فتحعلی شاه قاجار چند سالی صدر اعظم ایران بود و مدرسه نیز نام خود را ازاو گرفته است. او غیر از این مدرسه، دو مدرسه دیگر نیز بنا کرد که یکی مدرسه صدر در شهر نجف اشرف است و دیگری مدرسه صدر خواجو در خیابان چهارباغ خواجو اصفهان. اما مدرسه صدر بازار از دو مدرسه دیگر شهرت بیشتری دارد و معماری و هنرهای به کار رفته در آن نیز چشم نوازتر و نفیس تر هستند. کتابخانه مدرسه صدر نیز با داشتن 20 هزار کتاب در رشته های مختلف علوم دینی و هزار نسخه خطی و کتب چاپ سنگی، کتابخانه ای غنی به شمار می آید.

مدرسه خان یزد

مدرسه خان یزد، جزئی از یک مجموعه بزرگتر در شهر یزد است که بناهایی چون بازار و حمام را نیز در برمی گیرد. این مدرسه از ساخته ها و موقوفات محمد تقی خان بافقی، معروف به خان بزرگ (سرسلسله خاندان خوانین یزد) است و در دوره زندیه ساخته شده. محمدتقی خان همان کسی است که باغ دولت آباد یزد از کارهای اوست. او، مدرسه خان را خارج از حصار شهر یزد ایجاد كرد. این بنا مركب از دو مدرسه بزرگ و كوچك است. مدرسه كوچك را محمد تقی خان و مدرسه بزرگ را كه از طرف غرب متصل به اولی است، علینقی خان پسر محمدتقی خان بنا كرده است. مدرسه خان یزد همچنین یک راه زیرزمینی به طرف مدرسه مصلای یزد دارد. باوجود این که مدرسه خان جایگاه تحصیل طلاب علوم دینی است اما گشاده رویی و سهل گیری همیشگی یزدی ها بازدید از آن را نسبتا ساده کرده است.

عباسقلی خان

این مدرسه درابتدای خیابان نواب صفوی در مشهد و حاشیه زیر گذر قرار دارد و از جمله مدارس قدیمی دایر است که توسط عباسقلی خان بیگلربیگی در 1077 ق. احداث شده است .
سردر این مدرسه درسال های اخیر درجریان توسعه حریم حرم مطهر و تعریض خیابان نواب صفوی ، به عنوان یکی از آثار تاریخی ٓ مذهبی ، بدون تخریب شکل ظاهری به عقب کشیده شد و اکنون در حاشیه ضلع جنوبی خیابان واقع شده است.

ساختمان مدرسه از نوع چهار ایوانی و از آثار معماری عهد صفویه می باشد و بخش های مختلف آن با مقرنس و کاشی کاری و گچبری های بسیارزیبا تزیین یافته است.
مدرسه عباسقلی خان از جمله آثار معماری مشهد و تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی خراسان است این مدرسه در حال حاضر یکی از مراکز حوزه علمیه مشهد به شمار می آید و به سبب نزدیک بودن به حرم مطهر ازاهمیت ویژه برخوردار است.

مدرسه شاهرخیه

مدرسه شاهرخیه که قدمتش به دوران شاهرخ تیموری بازمی گردد هم از داخل مجموعه بایزید راه دارد و هم از کوچه پشت آن اما در مجموعه بایزید بسته است و اگر بخواهید از آن دیدن کنید باید از در کوچه پشتی داخل شوید.
باید گفت که مکان دقیق این مدرسه در شرق مسجد بایزید و گوشه ضلع شمال غربی آن در هفت متری ایوان اولجایتو قرار گرفته و یکی از بناهای با ارزش و با اهمیت مجموعه تاریخی بسطام است. این مدرسه که تا حدود 55 سال پیش به گفته معماران بسطام، دایر و مرکز تحصیل علوم قدیمه بوده و اکنون نیز به عنوان مدرسه علمیه باقرالعلوم استفاده می شود و با اینکه طلبه ها در حجره های آن مشغول درس خواندن هستند و در آن آمد و شد دارند گردشگران می توانند از آن دیدن کنند و عکس بگیرند.

مدرسه عمادیه

یکی از قدیمی ترین مدارس که با همان سبک و معماری زیبا و قدیمی در گرگان باقی مانده مدرسه عمادیه است. این مدرسه متعلق به دوره شاه سلیمان صفوی میباشد .
مدرسه عمادیه بسیار زیبا و حیاط آن حدود ۱۰۰۰ متر مربع و باسنگهای رودخانه ای مفروش گردیده شده است . درحاشیه و چهار ضلع آن حجره های دانش پژوهان واقع گردیده بر سر دربزرگ ورودی این مدرسه گل دسته بسیار قدیمی آن هنوز جلوه ای شکوهمند به این نهاد آموزشی داده است.
شیوه آموزش و تعلیم آن تا دوران قاجار سبک و شیوه معمول و رایج قرون گذشته ایران بود.مدرسه، متولی وموقوفات فراوانی داشت که هزینه دانش پژوهان را تامین می نمود.

مدرسه علمیه مستوفی

مدرسه علمیه مستوفی شهرستان رشت از قدیمی ترین مدارس علمیه کشور است که قدمت آن با توجه به اسناد تاریخی به دوره فتحعلی شاه قاجار می رسد.
در ضلع جنوبی مدرسه علمیه مستوفی، مسجدی تاریخی قرار دارد که همزمان با مدرسه علمیه مستوفی احداث شده است و در واقع مرحوم میرزا محمد طاهر مستوفی در سال " 1242 ه ق" مسجد و مدرسه علمیه مستوفی را در محله استاد سرا شهرستان رشت بنا نهاد.
حدود 64 سال قبل بنای مدرسه و مسجد مستوفی که یک بار توسط فرمانده  انگلیسی مأمور رشت در جنگ جهانی اول (هنگام نبرد با جنگلی ها) طعمه حریق شده بود، توسط پدر آیت الله محمد لاکانی یعنی حاجی مهدی لاکانی تعمیر و مرمت شد.
مدرسه علمیه مستوفی با دارا بودن 7 استاد و 110 طلبه در پایه های دوم، سوم و چهارم از پر تعدادترین مدارس علمیه سطح استان است.

منابع:سیری در ایران،اطلاعات،سبزه وار فرهنگ،همشهری،نورمگ،گناباد نیوز،ای گردش،همگردی،گردشگری ایران