تبیان، دستیار زندگی
در دل دیار کهن ایران زمین که از گذشته به عنوان مهد علم و فرهنگ و هنر شناخته شده است،مدارس تاریخی زیادی وجود دارد که نشان از قدمت دانش و دانش آموزی در این سرزمین پهناور دارد.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

پرونده مدارس ایران زیربغلِ تبیان

در دل دیار کهن ایران زمین که از گذشته به عنوان مهد علم و فرهنگ و هنر شناخته شده است،مدارس تاریخی زیادی وجود دارد که نشان از قدمت دانش و دانش آموزی در این سرزمین پهناور دارد.

به کوشش رحیمه زرگر-بخش گردشگری تبیان

مدارس ایران نه تنها از لحاظ سیر تاریخی و شکل گیری یکسری از حوادث و اتفاقات مهم است،بلکه از جنبه هنر معماری نیز ستودنی ست.در این مقاله سعی داریم به معرفی و توصیف اجمالی این مدارس بپردازیم.

مدرسه فخریه

سبزوار،به عنوان بزرگترین شهر استان خراسان رضوی پس از مشهد یکی از مهم ترین و بزرگترین مراکز دانشگاهی، فرهنگی،مذهبی و تاریخی شمال شرق کشور به شمار می آید که باوجود چنین جایگاهی از شاخص ترین نمادهای تاریخی و علمی در ایران محسوب می شود. 
یکی از جلوه های قدمت فرهنگی و علمی این شهر،وجود  قدیمی ترین مدرسه ایران، در دوران پس از اسلام  است.
مدرسه قدیمی فخریه سبزوار بنایی ست که در قرن4 هجری در دوره  دولت شیعه دیلمیان ساخته شده و بدین ترتیب  قدمت آن حتی از مدارس نظامیه در شهرهای مختلف ایران که در قرن5 هجری و در دوره سلجوقیان تاسیس گردیده،بیشتر است.
نام این مدرسه از نام  فخر الدوله دیلمی یکی از حاکمان شیعه مذهب دیلمی گرفته شده  و اینک از بنای قدیمی و اصلی این مدرسه، دو حجره و یک راهرو، دست نخورده باقی مانده است .

مدارس قدیمی

مدرسه غیاثیه

مدرسه غیاثیه یکی از آثار تاریخی استان خراسان رضوی است که در حاشیه جنوبی روستای خَرگِرد در فاصله 5 کیلومتری شهر خواف و در نزدیکی مرز افغانستان قرار دارد.

مدارس نظامیه جزو مدارس زنجیره ای است که به همت خواجه نظام الملک توسی، دیوانسالار بزرگ عصر سلجوقی پاگرفت و در شهرهای مختلف ایران مانند نیشابور، اصفهان، خرگرد و بغداد شعبه داشت. افرادی چون امام محمد غزالی، حکیم عمر خیام یا سعدی شیرازی، جملگی از شاگردان یا استادان مدارس نظامیه بوده اند

این مدرسه چهارگوش، 4 ایوان دارد که دهانه هر ایوان آن 4.5 متر و ارتفاع آن ها 11 متر می باشد. در گوشه های صحن مرکزی، اطاق های گنبددار وسیعی است که جهت تدریس مدرسان ساخته شده است. پیرامون صحن 32 حجره غرفه دار در دو طبقه ایجاد شده است.
ورودی سردرِ آن به محوطه گنبددار باز می شود و در طرفین آن 2 اتاق گنبددار دیگر است که به دو مناره مدور در دو گوشه بنای مرتفع مدرسه که با سردرِ بلند آن هماهنگی دارد، متصل می شود.
بر اساس کتیبه موجود در کناره ایوان ورودی مدرسه، این بنا در سال 896 هجری قمری به دستور خواجه غیاث الدین پیر احمد خوافی؛ وزیر سلطان شاهرخ بهادر تیموری بنا شد و به همین دلیل به «غیاثیه» مشهور گردید. این بنا نماینده کامل معماری دوره تیموریان است که به سبک آذری ساخته شده است. معمار این مدرسه استاد قوام الدین شیرازی بود که در حال کار روی بنا فوت کرد و کار نیمه تمام وی را برادرش غیاث الدین شیرازی که مجموعه گوهرشاد و هرات را نیز ساخته، کامل کرد.مدرسه غیاثیه در دوران شکوهش از بهترین دانشگاه های اسلامی بوده است.

مدارس قدیمی

مدارس نظامیه

مدارس نظامیه جزو مدارس زنجیره ای است که به همت خواجه نظام الملک توسی، دیوانسالار بزرگ عصر سلجوقی پاگرفت و در شهرهای مختلف ایران مانند نیشابور، اصفهان، خرگرد و بغداد شعبه داشت. افرادی چون امام محمد غزالی، حکیم عمر خیام یا سعدی شیرازی، جملگی از شاگردان یا استادان مدارس نظامیه بوده اند.

مدرسه نجومیه

مدرسه نجومیه گناباد از آثار دوره صفوی است و زیبایی و بزرگی آن شاهدی است بر رونق علم و علم آموزی در این شهر کویری.گویا  علت نامگذاری آن به نجومیه این است که در قدیم بیشتر به سبب تدریس هیأت و نجوم مشهور بوده است؛ هرچند که اکنون هیچ نشانی از استاد و شاگرد و درس و بحث در این مدرسه دیده نمی شود.
مدرسه نجومیه شامل هشتی ورودی، دالان، صحن و حجره های پیرامون آن است که اکنون هرکدام از آنها به بخشی از موزه مردم شناسی گناباد اختصاص پیدا کرده اند و یکی از جلوه های زندگی تاریخی مردمان خراسان را به تصویر می کشند.غرفه های آهنگری، پارچه بافی سنتی، سفالگری، نمدمالی، حفر قنات، عروسی، عصاری(روغن گیری)، عطاری و گلیم بافی از جمله غرفه های موجود موزه مردم شناسی هستند.

مدارس قدیمی

مدرسه دودر

یکی از زیباترین و اصیل ترین نمونه های معماری عصرتیموری که توسط یکی ازفرماندهان تیموری به نام غیاث الدین و در دوران سلطنت میرزا شاهرخ ساخته شده، مدرسه دودر است و به این دلیل به دو در مشهور است که دو در ورودی در شرق و غرب بنا وجود داشته است.
مکان اولیه ساخت این بنا در کنار بازار قدیمی زنجیر بوده و در حال حاضر در مرکز مجموعه اماکن و بیوتات حرم مطهر رضوی قرار دارد .
از ویژگی های معماری این مدرسه دو گنبد به رنگ آبی آسمانی در سمت جنوب غربی و شرقی مدرسه است که در زیر گنبد جنوبی مدفن بانی مدرسه قرار دارد . این بنا در مقابل مدرسه پریزاد و نزدیک مسجد گوهر شاد است.

مدارس قدیمی

مدرسه پریزاد

مدرسه پریزاد از قدیمی ترین مدارس علمیه مشهد است که سابقا نزدیک به حرم امام رضا(ع) قرار داشت و حالا میان رواق های حرم قرار گرفته است! این مدرسه به سال 820 ه . ق همزمان با مسجد گوهرشاد ساخته شد و بانی آن «پریزاد خانم» از نوادگان خواجه ربیع  و ندیمه گوهرشادآغا  (بانی مسجد گوهرشاد) بود که تولیت مدرسه را به شوهر و سپس نوادگان ذکور خود سپرد. او مقرر كرد که هریک ازفرزندانش در یکی از اتاق های مدرسه اقامت کنند و اگر اتاقی باقی ماند به « مساکین طلبه زوار» بدهند. متاسفانه از سال 1314 ه . ش  رژیم پهلوی تولیت مدرسه را از نوادگان پریزاد گرفت و به اداره اوقاف داد و کم کم موقوفات متعلق به آن توسط سودجویان تصرف شد.مدرسه پریزاد با 23 حجره در دو طبقه بنا شده و جلوی هر یک از حجره های آن ایوان کوچکی قرار گرفته است. البته دو ایوان بزرگ نیز یکی در طرف قبله و دیگری در طرف شرق متصل به دارالولایه ساخته شده که تزیینات شان چشم نواز است . آن گونه که از کتیبه سردر مدرسه برمی آید، این مدرسه نیز همچون بسیاری دیگر از ساختمان های آستانه امام هشتم(ع) در زمان شاه سلیمان صفوی مرمت شده است.  اکنون مدرسه پریزاد به عنوان مرکز تبلیغات دینی مورد استفاده قرار می گیرد و مجهز به پایگاه اینترنتی و فضاهایی برای مطالعه آزاد است . گاهی نیز فیلم سخنرانی ها و مراسم مذهبی در این مدرسه به نمایش درمی آید.

مدرسه سپهسالار

مدرسه سپهسالار که مسجدی نیز ضمیمه آن است و اکنون مدرسه عالی شهید مطهری خوانده می شود، یکی از معتبرترین حوزه های علوم دینی در تهران به شمار می آید و از نظر معماری نیز، سترگ ترین ساختمان مذهبی دوره قاجار است. ساخت این مدرسه در اواسط دوره ناصرالدین شاه قاجار توسط میرزا حسین خان مشیرالدوله سپهسالار، صدر اعظم شاه آغاز اما به علت مرگ او، به همت برادرش تکمیل شد.
مهندس طراح مدرسه مهدی خان ممتحن الدوله شقاقی و معماری آن برعهده افرادی مثل استاد حسن قمی، حاج ابوالحسن معمارباشی و جعفرخان معمارباشی کاشی بوده است. این عده در ساخت مدرسه سپهسالار از یک سو به مدارس بزرگ دوره صفویه مانند مدرسه چهارباغ اصفهان نظر داشته اند و از دیگر سو، از مساجد بزرگ شهر استانبول الهام گرفته اند. البته تزیینات مدرسه و شبستان مسجد آن تا سالها پس از دوره ناصرالدین شاه ادامه  داشت.
مدرسه سپهسالار به دلیل مجاورت با ساختمان مجلس شورای ملی ایران شاهد حوادث سرنوشت سازی در تاریخ معاصر ایران مانند به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه قاجار بوده و از مناره های آن به عنوان سنگر آزادی خواهان استفاده شده است. همچنین بسیاری از حلقه های مهم درس و بحث دینی و فلسفی در این مدرسه تشکیل می شده و بزرگانی چون آیت الله سید حسن مدرس، تولیت آن را برعهده داشته اند. از این گذشته، اولین فرهنگستان زبان فارسی نیز در مدرسه سپهسالار برپا شد.
در حال حاضر بازدید از مدرسه سپهسالار به جهت دایر بودن مدرسه عالی شهید مطهری، با محدودیت های زیادی روبرواست.

مدارس قدیمی

مدرسه چهارباغ

مدرسه چهارباغ اصفهان که مدرسه سلطانی و مدرسه مادرشاه نیز خوانده می شود، توسط آخرین شاه سلسله صفویه یعنی شاه سلطان حسین ساخته شد و چون مادر شاه املاک و مستغلات فراوانی را وقف آن کرد، به مدرسه مادر شاه معروف شد. حتی خود شاه سلطان حسین نیز در این مدرسه به تحصیل علوم دینی اشتغال داشت و اکنون حجره ای را در مدرسه نشان می دهند که گفته می شود، حجره مخصوص او بوده است. این مدرسه را باید آخرین درخشش معماری عصر صفوی و یکی از شاهکارهای معماری ایران طی 400 سال گذشته به شمار آورد. مدرسه چهارباغ به شیوه مساجد بزرگ ایرانی به شکل چهارایوانی ساخته شده و علاوه بر صحن بزرگ، یک گنبد بلند و دو مناره در دو سوی ایوان قبله دارد. تزیینات به کار رفته در این مدرسه خصوصا کاشی کاری های آن بسیار نفیس هستند و آن را به یک موزه تمام عیار مبدل کرده اند.
هتل عباسی به عنوان یکی از مجلل ترین هتل های کشور که در ضلع شرقی مدرسه چهارباغ قرار دارد، در واقع کاروانسرایی است که در گذشته وقف این مدرسه بوده است. مدرسه چهارباغ همچنان جایگاه یکی از مهم ترین حوزه های علوم دینی اصفهان است و از این رو، بازدید از آن بدون محدودیت نیست.

مدارس قدیمی

ادامه دارد....


منابع:سیری در ایران،اطلاعات،سبزه وار فرهنگ،همشهری،نورمگ،گناباد نیوز،ای گردش،همگردی،گردشگری ایران