سقا خوانی در همدان به یاد سقای کربلا

آیین های محرم در ایران

همانند سایر نقاط کشور استان همدان نیز از دیر باز آئین های ویژه و خاصی در ماه محرم داشته که برخی از این آئین ها در کشور زبانزد خاص و عام است.در زیر نگاهی به برخی از این آیین ها خواهیم انداخت:

سقا خوانی

یکی از مراسم عزاداری سالار شهیدان در همدان برگزاری مراسم «سقاخوانی» در ایام محرم است که این مراسم در واقع شناسنامه عزاداران حسینی همدان است. مردانی سیاه پوش و جام به دست كه باپای برهنه و با چشمی گریان و گل اندود به عزاداری در خیابان می پردازند، مشخصه این آیین خاص است. سقایان علم و كتل هم نمی كشند و تنها چند پرچم بزرگ در جلوی دسته عزاداری به دست می گیرند. سقایان مكان هیات خود را به احترام اربابشان حضرت ابوالفضل  علیه السلام  عباسیه نامیده و آن را خانه عباس می شمارند. این هیات هنگام راه افتادن دسته عزاداریشان، پرچمی را به حركت در می آورند كه بر آن نام ابوالفضل العباس  علیه السلام  نقش بسته است. سقایان علاوه بر شب و روز تاسوعا که به نام حضرت عباس   علیه السلام  است در شب عاشورا نیز به حسینیه همدانی ها (خانه حسین) می روند و ذكر سقایی می گیرند. در این مراسم ویژه، سقایان در حالی كه ذكر سقایی می گویند چند بار دور می زنند و در پایان، مداح عباسیه به رسم آن كه سقاها مهمانند، تنها چند بیتی نوحه می خواند و مراسم به پایان می رسد. سقایان اهل سینه و زنجیر زدن نیستند و از آن كراهت می جویند و در عوض با لحنی حزین و عمدتا در دستگاه شور و آوازهای دشتی و افشاری و دستگاه همایون مرثیه های خود را همخوانی می كنند كه به این نوع مرثیه سرایی، «گرفتن ذكر سقایی» می گویند. ویژگی بارز این ذکرها این است که روایی اند و یا از زبان یکی از شخصیت های مظلوم کربلا که مشخصا از زنان وکودکان حرم سیدالشهدا  علیه السلام  هستند بیان می شود. هر ذکر به چند بند تقسیم میشود و هر بند از یک و یا دو بیت تشکیل می شود ودر پایانِ هر بند یک مصرع و گاهی یک بیت با قافیه ای مجزا ترجیع وار تکرار می شود. این ذکر ها از جهت ساختار و قالب بیشتر شبیه به تصنیفهای قدیمی اند که عمدتا با وزن  منحصر به خود در دستگاه شور و با رعایت مرکب خوانی خوانده می شود.
سقایان از معدود دسته های عزا هستند كه هنوز لباس آیینی به تن می كنند و هرگز بدون لباس ویژه خود ذكر نمی گیرند و وارد دسته نمی شوند و شامل اقلام زیر است: پیراهن بلندی كه تا زیر زانو می آید و برخی به غلط آن را لباده عربی می شمارند، سرپوشی كه برای مردان جوان لچك است و برای پیران، دستاری كوچك به قدر 5 4 دور كه به سر بپیچد، شالی بلند كه به گردن می آویزند، نَطع كه روپوشی است چرمی بر شانه راست مایل به چپ می اندازند و كشكولی كه پیران و بزرگان سقا در دست می گیرند و آنان كه جوان ترند جامی برنجی یا مسی به دست می گیرند.

در روز عاشورا كاسه ها و كشكول های سقایان پر از سیب های سرخی می شود كه نذر كسانی است كه به مراد خود رسیده اند و نذرشان پذیرفته شده است. سادات نیز بر شاخك های این سیب های سرخ تكه پارچه های سبز می بندند و  آن را به نام اجدادشان متبرك می كنند.
از ظهر عاشورا و در روز سوم، هفتم و اربعین دیگر نه نطع می پوشند و نه كشكول و جام به دست می گیرند، زیرا كه حضرت عباس  علیه السلام  شهید شده و نطع و كشكول و جام كه نشان و نماد اصلی سقایی است به احترام و عزای سقای كربلا برچیده شده و كنار می رود. از دیگر رسوم سقاها در شب قبل تاسوعا این است كه به نیت حضرت ابوالفضل  علیه السلام  نان و ماست خیرات می دهند و صبح عاشورا به نیت علی اصغر شیر گرم پخش می كنند.

دسته های سینه زنی همدان

دو گروه از دسته های سینه زنی قدیمی همدان معروف به «حیدری ها» و «نعمتی ها» مربوط به دو محله قدیمی همدان،یعنی محله «جولان» و «امامزاده یحیی» هستند.هریک از این دوگروه دارای مراسم ویژه ای هستند.آن ها در روز عاشورا در محله «جولان» به اجرای مراسم عزاداری می پردازند و در سوم شهادت امام حسین   علیه السلام  از محله «امامزاده یحیی» بیرون می آیند.

راه اندازی کاروان های شتر سوار

در همدان و برخی از شهرستان های همجوار آن، هرساله در سومین روز شهادت یاران امام حسین  علیه السلام ، کاروان های شترسوار با بنا کردن خیمه هایی به یاد خیمه گاه حسینی به راه می افتند و در سوگ آن حضرت به عزاداری می پردازند.آداب و رسوم مردم همدان در این روز با آداب و رسوم دیگر نقاط ایران متفاوت است . هیات های حسینی از نخستین روزهای ماه محرم به بیابان های کویری اطراف ایران می روند و با آوردن 20 شتر به همدان در سومین روز شهادت امام حسین  علیه السلام  و تزیین آنها، صحنه اسرای دشت نینوا را به تصویر می کشند. حرکت طایفه بنی اسد، صحنه سازی خرابه شام و خیمه های سوخته و صحنه دیر راهب و حرکت منظم آنها از دو خیابان اصلی شهر که تا ساعت دو بعد از ظهر ادامه پیدا می کند از آداب و رسوم خاص مردم همدان است.

دسته های زنجیرزنی و سینه زنی در شهر« بهار»

در شهر بهار علاوه بر دسته های سینه زنی و زنجیرزنی چهار دسته عزاداری به صورت زیر حرکت می کنند:
دسته عرب: این دسته متشکل از افرادی هستند که لباس عربی بر تن کرده و زنجیر می زنند.
دسته قدرت حسین (مردان) این افراد نیز لباس اعراب بر تن دارند و همراه با خود کیسه ای از کاه حمل می کنند و در دستی دیگر چوب دستی دارند و پس از رسیدن به قتلگاه با حالتی حزن انگیز بر سر و روی خود کاه ریخته و بر سر می زنند.
دسته سقا: جمعی از کودکان زیر 10 سال در حالی که هرکدام حوله ای بر شانه خود انداخته و لباس سفید بر تن و جام برنجی در دست دارند، چنین نوحه می خوانند: «سقای دشت کربلا عمو جان       سقاجان سقاجان»
دسته قدرت حسین (زنان): افراد این دسته زنان عزاداری هستند که نقاب بر چهره زده و در حالی که هرکدام بر سر چوب دستی خود کوزه سفالی با دستمالی از نان حمل می کنند در این مراسم شرکت می کنند.

روز سوم شهادت امام حسین  علیه السلام  در همدان

در استان همدان علاوه بر دهه اول محرم تا سه شب پس از عاشورا به عنوان ختم امام مراسم عزاداری ادامه می یابد.مردم همدان از نخستین ساعات صبح روز سوم عاشورا با راه اندازی هیئت َهای عزاداری در خیابان های سطح شهر همدان به سینه زنی و زنجیرزنی می پردازند. سوگواران با برافراشتن بیرق های سیاه و برپایی خیمه های نمادین صحنه های غم بار و حزن انگیز روز سوم عاشورا را به تصویر کشیده و با شتر و اسب که بر کجاوه آنها یزید نشسته و اسرای کربلا پیاده راه می روند به شکل نمادین در خیابان ها حرکت می کنند.هیئت های عزادار در قالب دسته های سینه زنی و زنجیرزن در 6 خیابان منتهی به میدان امام حرکت کرده و با اجتماع در میدان بزرگ همدان، سوگواری می کنند.