کانی و کاربردهای مختلف آن

چکیده

همه سنگ ها از یک یا چند کانی تشکیل شده اند، کانی ها در زندگی روزمره  ما به وفور یافت می شوند و کاربردهای زیادی دارند و از انواع مختلف آن ها در ساختمان سازی، پزشکی، صنعت و هنر استفاده می شود.

اهداف

دانش آموز بداند که سنگ ها از اجزای مختلفی تشکیل شده اند.
دانش آموز بداند که همه  سنک ها از کانی تشکیل شده اند.
دانش آموز با مفهوم کانی و کاربردهای آن آشنا شود.

شرح درس

شما با سنگ های رسوبی، آذرین و سنگ های دگرگون شده آشنا شده اید. حال می دانید این سنگ ها از نظر اجزای تشکیل دهنده چه تفاوت هایی با هم دارند؟ اگر هرکدام از این سنگ ها خرد و ساییده کنیم و به ذرات تشکیل دهنده آن ها با دقت نگاه کنیم متوجه تفاوت هایی درساختار آن ها می شویم.

همه  سنگ ها از یک یا چند کانی تشکیل شده اند. کانی از کلمه ای فارسی به نام کان برگرفته شده است، کانی عناصر و ترکیبات شیمیایی، جامد و همگنی است که در زمین یافت می شود. کانی در واقع مواد جامدی هستند که به طور خالص از کره  زمین به دست می آیند و موجودات زنده و انسان ها در تشکیل آن ها نقشی ندارند. بنابراین کانی ها موادی طبیعی، غیرآلی و متبلور هستند.

معمولا کانی ها به صورت اشکال منظم هندسی هستند که به آن ها بلور می گویند. کانی ها دارای رنگ های گوناگونی هستند و در شرایط مختلف فیزیکی و شیمیایی رنگ آن ها تغییر می کند، بنابراین رنگ را نمی توان جز ویژگی های ثابت کانی ها در نظر گرفت. خوب است بدانید بعضی از کانی ها دارای خواص مغناطیسی نیز هستند.

کانی ها از نظر نحوه  تشکیل به سه دسته تقسیم می شوند.
 کانی اولیه یا درون زاد: این گونه کانی ها در درون و اعماق زمین تشکیل شده اند.
 کانی های ثانویه یا برون زاد: این گونه کانی ها از تغییر حالت کانی های اولیه به وجود می آیند.
 کانی های دگرگونی: کانی هایی  هستند که در اثر فشار و حرارت بالا تغییر شکل می دهند.

در شکل زیر چند نمونه کانی را می بینید.

قرن ها پیش برخی از کانی ها به عنوان صلاح دفاعی و ابزار شکار بشر کاربرد زیادی داشته اند. حتماً با نام عصر حجر یا عصر سنگ آشنا هستید، دوره ای که فلزات کشف نشده بود و انسان از سنگ ها استفاده های زیادی می کرد. مثلا از سنگ چخماق به علت تیز و برنده بودن آن به عنوان چاقو استفاده می کرد یا در ساختن سر نیزه و ابزار دفاعی از آن استفاده می کرد. امروزه نیز از کانی ها استفاده های زیادی می شود، مغز مدادی که با آن می نویسید، گچ روی دیوار، گچ تخته، بسیاری از وسایل آشپزخانه، برخی مواد غذایی مانند نمک و بسیاری از مواردی که اطراف ما وجود دارد از کانی ساخته شده اند. معمولا بعد از استخراج کانی ها باید ناخالصی های آن ها جدا شود و سپس مواد دیگری از آن ها ساخته شود. اما برخی کانی ها مانند نمک، به همان صورتی که هستند قابل استفاده نیز هست. برای به دست آوردن مواد با ارزشی مانند انواع فلزات باید کانی استخراح شده تغییر شکل پیدا کند، بدین صورت که سنگ معدن  فلز ذوب می شود و سپس فلز ذوب شده را در قالب می ریزند. در ویدئوی زیر چند نمونه کانی و سنگ های قیمتی را می توانید مشاهده کنید.

کانی ها و کاربرد های آنها

کانی ها و سنگ های کاربرد های بسیار گسترده تری نیز دارند، کانی ها با توجه به نیاز و علاقه و شغل افراد، در کارخانه ها و خانه ها به کار گرفته می شوند، برای ساختن یک ساختمان از سنگ ها و کانی ها استفاده می شود، فلز، سنگ، شیشه، آجر، ماسه، گچ ... از کانی ساخته می شوند.

بسیاری از صنایع به کانی وابسته هستند. از زمانی كه انسان به فن آوری ذوب كردن فلز، قالب ریزی و تولید آلیاژ دست پیدا کرد، كاربرد كانی ها هم گسترش یافت. امروزه بیش از 40 نوع كانی و صدها تركیبی كه از آن ها به دست می آید، در صنعت كاربرد مورد استفاده قرار می گیرند.  كانی ها در ابتدا که دانش استفاده از آن ها گسترده نبود به همان صورت كه از پوسته زمین به دست می آمدند، به كار می رفتند. برخی از این كانی ها كه بلورهای ظریف و پایدار در برابر فرسایش داشتند، پس از صیقل كاری و تراش خوردن، به عنوان ابزار زینتی به كار می رفتند. به این كانی ها سنگ های قیمتی یا جواهر می گوییم. الماس، فیروزه، یاقوت كبود، زمرد، زبرجد، لعل، چشم گربه، عقیق، مروارید، و درّكوهی از مهم ترین كانی های گران بها هستند. کانی ها در صنایعی مثل خودروسازی، هواپیماسازی، جواهر و زیورآلات و بسیاری از صنایع دیگر که پیشرفت یک اقتصاد و صنعت وابسته به آن ها است کاربرد دارند.در پزشکی نیز برای ساختن بعضی داروها از کانی ها استفاده می شود، هم چنین در هنر برای ساختن ظروف و اشیای تزیینی، کانی ها کاربرد گسترده ای دارند.

حال دیدید که کانی ها چقدر مهم هستند؟ آیا می دانید برای حفظ این منابع باارزش چه کاری باید انجام دهیم؟
در محیط زندگی خود و به صورت روزانه چه تعداد از موادی که نام بردیم و گفته شد که از کانی به دست آمده است را می بینید؟ اگر خوب  فکر کنید متوجه می شوید که تعداد آن ها بی شمار است. مواد اولیه آن ها از معادن استخراج شده است. سرانجام این منابع روزی به پایان می رسد، بنابراین لازم است تا از آن ها نگهداری شود، ما می توانیم با بازیافت کردن مواد قابل بازیافت در فرآیند نگهداری از مواد معدنی سهیم باشیم.

مرکز یادگیری سایت تبیان، تهیه: نسیم گوهری

تنظیم: نسرین صادقی