شایعه گردانی در فضای مجازی
بدون شک، رسانه ها مهم ترین و اصلی ترین منبع انتقال اخبار و رویداد ها میان مردم و ابزاری مهم برای تنویر افکار عمومی هستند به طوری که تا یک رویداد مهم از طریق رسانه ها اعلام نشود برای بسیاری از ما در هاله ای از ابهام قرار داشته و نمی‌توانیم آن را بپذیریم.
شایعه در خدمت جهت‌دهی افکار عمومی
این ابزار فرهنگی باید فضایی برای برخورد سالم و سازنده اجتماعی، سیاسی و فرهنگی از طریق ارائه دیدگاه ها و اطلاع رسانی مناسب در جامعه جهانی ایجاد کند؛ اما رسانه های جمعی در کنار این کارکرد مهم و خطیر، با اشکال مختلف و سازماندهی شده‌ای از شایعه و شایعه پراکنی با هدف جهت دهی افکار عمومی، گرایش ها، عقاید، نگرش ها و رفتار های یک ملت نیز می‌پردازند که این مسأله امروزه در جهان، نوعی جنگ فرهنگی و نرم تلقی می‌شود. در جهان امروز شایعه یکی از موارد وقوع بحران‌های رسانه ای است که با قدرت تأثیر بر افکار عمومی شکل می‌گیرد. بر این اساس، ارائه تعریف علمی از بحران رسانه ای در عصر حاضر ضروری به نظر می‌رسد. در واقع بحران رسانه ای (شایعه) در قرن حاضر در کنار بحران های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی حائز اهمیت است.
در کنار رسانه های رسمی ـ که به صورت هدفمند و عمدتا با دلایل سیاسی، گاهی به شکل‌گیری یا دامن زدن به شایعات می‌پردازند و عمدتا از خارج از یک کشور هدایت می‌شوند ـ همه‌گیر شدن شبکه های اجتماعی و استفاده شبانه روزی بسیاری از مردم از این شبکه ها به عنوان رسانه های غیررسمی در فضایی دوستانه و صمیمی، به شکل‌گیری شایعات و انتقال سریع آن در یک گستره بزرگ جغرافیایی و دربرگیری تعداد وسیعی از مردم، کمک زیادی کرده است.
از شهروند تا شبکه‌وند
با گسترش فناوری های مدرن بویژه در عرصه فضاهای دیجیتال و مجازی، ابزار های جدیدی با نام رسانه های اجتماعی وارد حیات رسانه های جمعی شده‌اند. شهروند (citizen) دنیای سنتی به شبکه وند (netizen) دنیای مدرن تبدیل شده و با کهکشان ارتباطات، فصل تازه‌ای در اطلاع رسانی و تبادل افکار و عقاید رقم خورده است.
رسانه های اجتماعی در برابر رسانه‌های صنعتی تعریف می‌شوند. رسانه های اجتماعی مبتنی بر وب ۲ هستند که از فناوری های نسل اول و وب‌های رسانه‌های صنعتی ـ که متکی بر فناوری های نشر چاپی یا انتشار امواج رادیو و تلویزیونی یا ماهواره ای بوده‌اند ـ متمایز می‌شوند.
شایعه‌پراکنی زنجیره‌ای
به تازگی موارد زیادی از اخبار کاملا کذب و نادرست از طریق شبکه های اجتماعی با مستندات ساختگی یا حتی بدون هیچ گونه استنادی، بسرعت منتشر و توسط بسیاری از مشترکان شبکه های اجتماعی، آگاهانه و نااگاهانه در اختیار یکدیگر قرار گرفته است.
امیر اسماعیلی، روزنامه‌نگار و کارشناس درباره دلایل سرعت پایین انتقال اخبار در رسانه های رسمی که خود از عوامل فضا یافتن شبکه های غیررسمی انتشار خبر است، می‌گوید: در همه شبکه های اطلاع رسان رسمی درج هر گونه خبر و اتفاق به تائید کامل از منبع معتبر نیاز دارد، زیرا در غیر این صورت و درج و اعلام خبر غلط، مورد پیگیری قانونی قرار می‌گیرد؛ اما در رسانه های مجازی و شبکه های اجتماعی هیچ گونه نظارت یا تاکیدی برای تائید منبع وجود ندارد و اخبار و اطلاعات به سرعت منتشر می‌شود. این انتشار سریع ممکن است باعث مخلوط شدن محتوای صحیح و ناصحیح و حتی وارونه جلوه دادن معنی نیز شود. به هر شکل این سرعت انتشار، مخاطب بیشتری را به خود جذب خواهد کرد.
وی می‌افزاید: وقتی مخاطب از اطلاع رسانی شبکه های رسمی قانع نشود و حس کند در جریان کل پدیده یا رخداد (به صلاحدید دروازه‌بان خبر یا مسئولان سیاستگذاری شبکه رسمی) قرار نگرفته است، ضمن کم شدن اعتماد به جریان اطلاع رسانی رسمی، سعی در کسب اطلاع از طرق دیگر مانند شبکه های مجازی می‌کند. به مرور زمان و در نتیجه منطقی این اتفاق، اخبار منتشر شده در شبکه های اجتماعی که همواره ممکن است آموخته با شایعات (برنامه‌ریزی شده و نشده) باشد به عنوان منبع مورد مراجعه مخاطبان قرار می‌گیرد.
گذر نابهنگام از شفاهی اول
سوءاستفاده از فضای خالی خبری
در واقع می‌توان گفت نپرداختن رسانه های رسمی به برخی موضوعاتی که از شایعات شبکه های اجتماعی نشات می‌گیرند یا انتقال اخبار و رویداد ها با تاخیر فراوان از کانال های رسمی، فضایی خالی در افکار عمومی ایجاد می‌کند و این فضا برای مانور دادن رسانه های معاند یا شبکه های اجتماعی در انتقال شایعات مناسب است. از آنجا که طبق یک باور قدیمی بسیاری از ما معتقدیم سکوت علامت رضاست! سکوت رسانه های رسمی یا منابع معتبر تائید یا تکذیب اخبار در بسیاری موارد که حتی ممکن است ناشی از سرعت بسیار بالای انتقال شایعه و فرصت نیافتن کانال های رسمی به انتشار جوابیه یا تکذیب در رسانه های رسمی باشد، کمک بیشتری به باور پذیری شایعه در افکار عمومی می‌کند.
در مجموع دلیل مهم استقبال مردم از شایعات در رسانه های مجازی و دامن زدن به آنها، این است که ایرانی ها بدون گذراندن اصل گوتنبرگ ـ اصل کتابت و ارتباطات پایدار نوشتاری ـ از جامعه شفاهی اول به جامعه شفاهی دوم رسیده‌اند. دلیل دیگر آن می‌تواند سواد رسانه ای پایین برخی شهروندان و ناآگاهی آنها از واقعیت‌های پشت پرده باشد. این مسأله باعث می‌شود شایعات بسیار سریع‌تر از آنچه تصور می‌شود مردم را جذب کنند و به سوی خود بکشانند. در واقع پایین بودن سواد رسانه‌ای و ویژگی‌های احساسی و عاطفی بودن جمعیت به چرخش شایعات و اخبار نامعتبر کمک کرده است.
در فضای مجازی کسانی که به سمت شایعه سازی و تکرار شایعات و برخی بداخلاقی ها می‌روند براحتی قابل ردیابی نیستند و مسئولیت نمی‌پذیرند. به همین دلیل به جای تلاش زیاد برای ردیابی این کانال های نامعتبر، شاید بهتر و اصولی تر این باشد که رسانه های رسمی با تقویت خود، سرعت انتشار خبر را بیشتر کنند که قابل رقابت و حتی جایگزین اخبار نامعتبر منتشر شده در رسانه های مجازی غیررسمی باشد. راهکارهای مطرح شده در این گزارش یعنی افزایش سواد رسانه‌ای برای عموم مردم و مشترکان شبکه های اجتماعی در ایران، در کنار پوشش های قوی‌تر رسانه‌های معتبر و رسمی، بزرگ‌ترین کمک و اتفاقی است که باید بزودی در حوزه مقابله با انتشار اخبار کذب یا شایعات در رسانه های بی‌شمار و غیرقابل کنترل فضای مجازی شکل بگیرد.
بحران‌سازی شایعه
رسانه های اجتماعی با قابلیت‌های زیادشان و بخصوص با توجه به ذات درگیرکننده و تعاملی شدید خود، بویژه پس از همه‌گیر شدن استفاده از نسل جدید تلفن های همراه هوشمند و اتصال دائم به شبکه های اجتماعی اینترنتی، تاثیر فراوانی بر افکار عمومی می‌گذارند و محتوای آن بسرعت در دست مخاطبان می‌چرخد و گاهی به مرور، شاخ و برگ‌های زیادی هم به آنها داده می‌شود. این موضوع در کشورهایی مانند ایران که رسانه‌های رسمی آن اخبار معتبر را با تاخیر پخش می‌کنند و در مقابل، رسانه‌های معاند خارجی که با مقاصد سیاسی سعی دارند چهره‌ای مغشوش از اوضاع کشور در شرایط مختلف نشان دهند و با بحران سازی های رسانه ای افکار عمومی را مشوش کنند از اهمیت بسیاری برخوردار است.
منبع: جام جم/ هانیه ناظری(با تلخیص)
مطالب مرتبط:
شایعات وایبری
وقتی شایعه رسانه می شود...
