پله پله تا رشد فکری کودک
آنچه در رشد فکری و عقلی کودکان موثر است خارج از حد و شمارش است. تفاوتهای فردی, نیازها و خواستههای متفاوت، عوامل ژنتیکی، محیط و هزاران هزار عامل دیگر پرورش فکری کودکان را از هم متمایز میکند ولی با وجود همه اینها دانشمندان و روانشناسان در تأثیر برخی عوامل اتفاق نظر دارند که اینجا به بعضی از آنها بهطور اجمال اشاره میکنیم.
بازی سازنده دنیای کودک
بازی یکی از عواملی است که در رشد فکری کودکان تأثیر بسزایی دارد. بازی با همسالان, با والدین و اطرافیان, اسباب بازی، طبیعت، حیوانات که هر کدام در جای خودشان مهم هستند و تفکر و تعقل کودکان را شکل میدهند. بدون شک این بازیها هر چقدر طبیعیتر و با انتخاب خود کودک باشد، تأثیر بهتری خواهد داشت. زمانی که کودک شروع به بازی میکند هرگز نباید او را به بازی دیگری سوق داد بلکه باید آن بازی منتخب را هدایت کرده و با او همراه شد. البته اهمیت بازی صرفاً بخاطر زمان کودکی نیست، بلکه آن را باید سازنده فکر انسان در بزرگی تلقی کرد. اغلب روانشناسان بازی با شن، بازی با آب، ساختن خانه و... به بازیهای ماشینی مانند بازیهای رایانهیی، دیدن فیلم و... ترجیح می دهند.
بازی کردن یک امر بیدلیل یا اضافه نیست، بلکه کودک برای شناخت جهان خود و دنیای اطرافش نیازمند بازی است. بازی جوهر زندگی و پنجرهیی به دنیای کودک است. در بازی کودکان استقلال نظر دارند و مشکلات خویش را حل میکنند.
بازی موثرترین و پرمعناترین راه یادگیری کودکان است، هنگام بازی کودکان فکر میکنند، برنامهریزی میکنند، راههای تازهیی مییابند، تجربه میکنند، پرورش فکری، عاطفی، جسمی و اجتماعی مییابند.
روانشناسان کودک معتقدند کودک از حدود سه سالگی قادر به ایجاد تفکر انتزاعی است، زمانی که کودک شروع به حرف زدن نمود و با دیگران بیشتر ارتباط پیدا کرد، بهترین زمان برای آموزش تفکر منطقی انتزاعی است. تفکر انتزاعی در کودکان از دوران کودکستان با بازیهای نمادین همراه است، آنها اشیا سادهیی را بهعنوان تلفن، آمبولانس، ماشین، فرمان و... استفاده میکنند بهصورت خیالی خود را جای بزرگسالان میگذارند و اعمال آنها را تکرار میکنند.
حرف بزنید
حرف زدن با کودکان حتی قبل از تولد نوزاد با کلمات خوب، محبتآمیز، ملایمت، راستگویی و... از عوامل موثر دیگر در رشد فکری کودکان است. زبان, طبیعیترین راه برای جلب توجه و برقراری ارتباط با کودک است. توصیه میشود هر صدایی که درمیآورد، شما هم آن را تکرار کنید یا برایش لالایی بخوانید. وقتی در حال انجام کار خاصی هستید، مثلاً به او لباس می پوشانید یا او را حمام می کنید، برایش بگویید که دارید چه کاری انجام میدهید.
مهارتهای زبانی کودکان در سنین بالاتر هم با سرعت قابل توجهی رشد میکند و توسعه مهارتهای اساسی گفتاری در آنان تا سنین 8 و 9 سالگی ادامه مییابد همانطور که کودک شما پا به سنین پیش دبستانی و مدرسه میگذارد، میتوانید سوالات بیشتری از او بپرسید مثلاً فکر میکنی بعداً در این داستان چه اتفاقی میافتد؟
قصهگویی، تعریف قصههای ملموس، مرتبط با زندگی انسانها بالاخص کودکان، خواندن کتابهای قصه و... نیز در رشد فکری کودکان موثرند. کودکان میتوانند خودشان را در قصهها و کتاب قصهها سهیم کنند حتی صحنههایی که در قصهها وجود ندارد تصور کنند، یا پایان دیگری برای قصهها فرض کنند. خود را قهرمان داستان در نظر بگیرند, جای شخصیتهای داستانها بگذارند که خود موجب رشد تفکر انتزاعی در کودکان میشود.
رفتار شما با کودک
رفتار درست با کودکان در عین درست عمل کردن خود و عدم تناقض در رفتار، عوامل موثر در پرورش فکری کودکان است. البته تشخیص رفتار درست، کار چندان دشواری نیست زیرا هرکس براساس فطرت خویش میشناسد که کدام رفتار درست و کدام نادرست است. تشخیص خوب و بد یا حسن و قبح با انسان سرشته شده است .اگرچه داشتن زمینه مساعد از شرایط و لوازم آن است. دین الهی جامع این خوبیها یا بایدها و نبایدهاست.
مشارکت فرزندان
مشارکت در امور خانواده، جامعه، واگذاری مسئولیتها با نظارت و کنترل که موجب رشد فکر جمعی شده سپس استعداد کار گروهی را افزایش داده و ظرفیت و پذیرش فکر را تقویت میکند. همینطور خلاقیت را به میزان قابل توجهی پشتیبانی میکند.
چند اصل تفکر خلاق
تورنس بیست اصل برای توسعه تفکر خلاّق از طریق تجارب مدرسه ارائه میدهد که به ذکر برخی از آنها بسنده میکنیم.
1. احساس ضعف در برابر شاهکار را دور کنید که مانع رشد خلاقیت میشود.
2. انتقاد سازنده را گسترش دهید و فقط انتقاد کردن را آموزش ندهید.
3. بچهها را نسبت به محرکهای طبیعی حساس کنید.
4. دست کاری اشیا و عقاید را تشویق کنید.
5. از تحمیل یک الگوی خاص اجتناب کنید.
عوامل متعدد دیگری وجود دارد که خارج از حد شمارش و بیان است. گذشتههای دور کودکان عوامل موروثی, محیط و شرایط موجود خانواده فرهنگ، نژاد، زبان، تغذیه و... که میتواند در رشد و پرورش فکری کودکان موثر باشد. لازم به ذکر است که پیچیدن یک نسخه برای افراد مختلف دور از انصاف و عقل است.
فرآوری: نرگس انتظامی بیان
بخش خانواده ایرانی تبیان
منبع:
علیحسینی، صنوبر (1392). "کودک و تفکر"، سایت فلسفه و کودک.