چگونه یک جرم سماوی را در آسمان شب بیابیم؟ (3)
اگر سه مقاله قبل ما را با موضوع "نحوه یافتن اجرام سماوی در آسمان شب" مطالعه کرده باشید تاکنون دریافته اید که چگونه می توان با چند تکنیک ساده و کار آمد با آسمان پر ستاره بالای سرمان آشنا شویم.
در مقالات قبل آموختیم که چگونه یک رصدگاه مناسب انتخاب کنیم و چطور از نقشه آسمان شب استفاده کنیم. نحوه یافتن دو صورت فلکی شاخص آسمان شب یعنی صورت های فلکی "دب اکبر" و "ذات الکرسی" را آموختیم و توسط این دو صورت فلکی توانستیم ستاره قطبی را در آسمان نیم کره شمالی بیابیم. برای یافتن دیگر صورت های فلکی و آشنایی بیشتر با آسمان شب این مقاله را مطالعه نمایید.
همانطور که گفته شد ستاره شمالگان به دلیل آنکه تنها ستاره ای است که جهت شمال را نشان می دهد از اهمیت ویژه ای برخوردار است. با یافتن هر یک از صورت های فلکی دب اکبر یا ذات الکرسی می توانیم محل قرار گیری ستاره قطبی در آسمان را بیابیم. در هر نقطه از نی مکره شمالی کره زمین که زندگی می کنید ارتفاع ستاره قطبی برابر با عرض جغرافیایی همان منطقه به حساب می آید. مثلاً در تهران عرض جغرافیایی 36 درجه شمالی است بنابراین ستاره قطبی در تهران در ارتفاع 36 درجه از افق مشاهده خواهد شد.
با حرکت وضعی زمین یعنی حرکت زمین به دور خود به نظر می رسد كه جای ستاره قطبی در آسمان ثابت است و باقی ستارگان به دور انتهای محور عالم در گردش اند. برای درك این موضوع، با این فرض که شما زمین هستید، بایستید و به دور خود بچرخید مشاهده خواهید نمود كه محیط اطرافتان دور شما می چرخد. اینك به نقطه ای درست در بالای سرتان (نقطه ای مشخص زیر سقف) نگاه كنید و بچرخید. متوجه خواهید شد كه با چرخش شما جای آن نقطه فرضی تغییر نمی كند. ستاره قطبی در پهنه آسمان حكم چنین نقطه ای را دارد.
هیچ کدام از ما حرکت زمین را احساس نمی کنیم مگر آنکه به حرکت خورشید در آسمان توجه کنیم که از مشرق طلوع و در مغرب غروب می‌کند، اما این حرکت ظاهری خورشید است و در اصل این ما هستیم که در حال چرخش به دور خود هستیم. به همین ترتیب به نظر می‌رسد که تک تک ستارگان نیز در نتیجه گردش زمین، طلوع و غروب می‌کنند. هنگامی که تعدادی از ستارگان در افق غرب ناپدید می‌شوند، ستارگان جدیدی از شرق طلوع می كنند. به همین دلیل منظره آسمان در ابتدای صبح با آنچه در آغاز شب می‌بینیم، به طور قابل ملاحظه‌ای متفاوت است. بنابراین در هر عرض جغرافیایی برخی از ستارگان طلوع و غروب می کنند و برخی دیگر که ستارگان دور قطبی نامیده می شوند همواره بالای افق هستند.
اگر ساکن پایتخت هستید، برای شما ستارگان صورت های فلکی دب اکبر از دسته ستارگان دور قطبی به حساب می آیند. ستارگان دور قطبی را به شرط آنکه شرایط جوی اجازه دهد هر شب سال می توان دید اما باید دقت داشته باشید که شمار ستارگان دور قطبی شمالی با عرض جغرافیایی تغییر می کند و با دوری از استوا افزایش می یابد. مثلاً برای ناظری در20 درجه شمالی ستارگان صورت فلكی دب اکبر كه نزدیك به ستاره قطبی است، دور قطبی محسوب نمی شوند و طلوع و غروب می کنند و مدتی زیر افق می مانند اما برای ناظری در 40 درجه شمالی ستارگان صورت فلكی دب اکبر همه دور قطبی هستند.
در ادامه قصد داریم علاوه بر صورت های فلكی دب اكبر و ذات الكرسی، سه صورت فلکی دور قطبی دیگر را معرفی کنیم. اما باید توجه داشته باشید که این صورت های فلکی در عرض جغرافیایی 40 درجه شمالی دور قطبی محسوب می شوند. توجه داشته باشید که ایران ما با همه ی گستردگی اش در پهنه کره زمین، تقریباً بین عرض های جغرافیایی 25 تا 40 درجه شمالی قرار دارد. بنابراین در نواحی شمالی ایران صورت های فلكی و ستاره هایی كه در این مقاله دور قطبی شمرده می شوند همچنان دورقطبی اند ولی در نواحی جنوبی این چنین نیست.
همان طور كه در مقاله قبل اشاره شد، معروف ترین و پرنور ترین ستاره صورت فلکی "دب اصغر" یا خرس كوچک، جدی یا همان ستاره قطبی است. بعد از یافتن ستاره قطبی از طریق دو صورت فلكی معروف دب اكبر و ذات الكرسی، یافتن صورت فلكی دب اصغر آسان می شود. صورت فلكی دب اصغر نیز از 7 ستاره نسبتاً روشن تشكیل شده كه بسیار شبیه به صورت فلكی دب اكبر است با این تفاوت كه دب اكبر كوچك تر است.
ستارگان دور قطبی دیگر، ستارگان تشکیل دهنده صورت فلکی قیفاووس می باشند. هرچند این صورت فلكی فاقد ستارگان درخشنده می باشد اما یافتن آن در آسمان کار دشواری نیست. شكل صورت فلکی قیفاووس تقریباً شبیه خانه ای با سقف شیب دار است. این صورت فلكی را می توان با كمك نقشه آسمان بین ستاره قطبی تا صورت فلكی ذات الكرسی بیابید.
آخرین صورت فلکی دور قطبی صورت فلکی تنین یا اژدها است. بدون شك طرح موجی شكل ستارگان این صورت فلكی، یادآور اژدها است. این صورت فلكی، نسبتاً طویل و پر پیچ و خم است، قسمتی از آن بین دب اكبر و دب اصغر قرار دارد و بقیه به دور دب اصغر می پیچد و به مجموعه ای از چهار ستاره منتهی می شود. این چهار ستاره سر اژدها را مشخص می كند و یافتن این صورت فلکی را آسان می سازد.
اگر به نقشه آسمان خود بنگرید متوجه این نكته خواهید شد كه مركز گردونه، ستاره قطبی را نشان می دهد و مابقی ستارگان به دور آن ترسیم شده اند. می توانید با كمك نقشه آسمان صورت های فلكی دور قطبی را به راحتی بیابید.
الهام گارسچی بخش دانش و زندگی تبیان
