خاک (2)

اهداف:

• آشنایی با اهمیت خاک در رشد گیاهان
• آشنایی با انواع خاک و شاخص های دسته بندی آن ها

شرح درس:

مطالعه فیزیولوژیک

در طرح درس "خاک(1)" در مورد اهمیت و مسائل مربوط به رواط بین خاک و آب تا حدی اشاره شد. اما خود خاک نیز بسته به مواد تشکیل دهنده اش دارای اجزایی است. در ذیل به توضیح این موارد می پردازیم.

خاک شنی که ذرات درشتی دارد، نسبت بالایی از حفرات بزرگ را داراست. بنابراین خاک شنی به سرعت زهکشی می شود، ظرفیت زراعی نسبتاً پایینی دارد و تهویه ی آن به خوبی صورت می گیرد. از طرفی فضای حفره های خاک رسی عمدتاً شامل حفرات مویین است. بنابراین خاک های رسی مقادیر بیشتری آب را نگه می دارند و تهویه در آن ها ضعیف صورت می گیرد.

خاک لوم حالت حد واسط را نشان می دهد که نگهداری آب و تهویه را برای رشد گیاه مناسب می کند. آبی که توسط خاک در ظرفیت زراعی یا کمتر از آن نگهداری می شود،در کانال های مویین و فضاهای منافذ موجود در بین ذرات خاک یافت می شود. چنین حالتی در دیواره های سلولی و فضاهای بین سلولی، سلول های مزوفیل برگ دیده می شود. بنابراین آب - خاک نیز در معرض همان نیروی کشش سطحی قرار دارد که در فضاهای مویین بافت مزوفیل یافت می شود. در نتیجه آب - خاک در ظرفیت زراعی یا زیر آن تحت مکش و پتانسیل آب منفی خواهد شد. وقتی که میزان آب - خاک، در اثر تبخیر از سطح خاک یا جذب به وسیله ی ریشه ها،پایین می آید، سطح آب مجدداً به فضاهای مویین بین ذرات خاک بر خواهد گشت.

طبقه بندی خاک:

خاک از نظر اندازه ذرات تشکیل دهنده به چهار قسمت تقسیم می شود که ویژگی های هر کدام از این خاک ها در جدول زیر آمده است.

ترکیب 40 درصد شن، 40 درصد سیلت و 20 درصد رس به خاک لوم معروف است. خاک شنی حاوی کمتر از 15 درصد سیلت و رس و خاک رس حاوی بیش از 40 درصد ذرات رس است.

جذب آب به وسیله ی ریشه ها به علت شیب پتانسیل آب بین خاک و ریشه صورت می گیرد. بنابراین وقتی خاک خشک می شود و پتانسیل آبی آن کاهش می یابد، ممکن است گیاهان در گرفتن آب از خاک در حدی که بتوانند تلفات آبی ناشی از تعرق را جبران کنند، دچار مشکل شوند. در چنین شرایطی، گیاهان شادابی خود را از دست داده و پژمرده خواهند شد. اگر تعرق برای یک دوره ی زمانی متوقف شود و یا کاهش یابد جذب آب ممکن است بتواند کمبود پیش آمده را جبران کند، گیاهان بهبود خواهند یافت و شاداب خواهند شد.

به هرحال، در نهایت خاک از نظر رطوبتی به نقطه ای خواهد رسید که اگر هم از تعرق کاملاً جلوگیری شود، گیاه نمی تواند آب کافی را از خاک جذب کند و از دست دادن تورژسانس دائمی می شود. میزان آب خاک در این حالت، که به صورت درصد وزن خشک خاک اندازه گیری می گردد، به عنوان درصد پژمردگی دائم شناخته می شود. مقدار واقعی درصد پژمردگی دائم، بین انواع خاک ها فرق می کند.

برای خاک شنی نسبتاً پایین (در محدوده ی 1تا2 درصد) و برای خاک رسی نسبتاً بالاست (20 تا 30 درصد). میزان آب خاک بین ظرفیت زراعی و درصد پژمردگی دائم، آب قابل دستری نامیده می شود، یعنی آبی که برای جذب توسط گیاهان قابل دسترس است. دامنه ی آب قابل دسترس در خاک های لوم شنی نسبتاً بالا، در رس اندکی کمتر و در شن نسبتاً اندک است. با وجود این تمام آب موجود در این محدوده به صورت یکسان قابل جذب نیست. در خاکی که در حال خشک شدن است گیاهان شروع به نشان دادن علائم تنش آبی می کنند و قبل از آنکه پتانسیل آبی به درصد پژمردگی دائم برسد، رشد کاهش می یابد.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاضل صحرانشین سامانی
تنظیم: مریم فروزان کیا