تبیان، دستیار زندگی
وقتی صحبت از افزایش انتشار اطلاعات توسط رسانه های جمعی می شود، این تصور وجود دارد که با این اتفاق سطح آگاهی در بین افراد جامعه به یک میزان می رسد. اما نظریه ای وجود دارد که بالا رفتن میزان انتشار اطلاعات را منجر به شکاف آگاهی در جامعه می داند.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سهم هر نفر از اطلاعات چه قدر است؟



وقتی صحبت از افزایش انتشار اطلاعات توسط رسانه های جمعی می شود این تصور وجود دارد که با این اتفاق سطح آگاهی در بین افراد جامعه به یک میزان تبدیل می شود. اما نظریه ای وجود دارد که بالا رفتن میزان انتشار اطلاعات را منجر به شکاف آگاهی در  جامعه می داند.

ارتباط

بر اساس نظریه شکاف آگاهی پایگاه اقتصادی مهمترین عامل در دسترسی به اطلاعات است؛ بنابر این می شود گفت اطلاعات هر فردی به میزان بالا یا پایین بودن جایگاه این پایگاه اقتصادی است. این نظریه در سال 1970 مطرح شد؛ زمانی که شرایط تکثیر و انتشار اطلاعات با آنچه که امروز وجود دارد تفاوت عمده ای پیدا کرده است. تفاوت در ابزاری که به عنوان وسایل ارتباط جمعی روز به روز بر تعدادشان افزوده شده و تنوعی که به هر کدام از این وسایل قابلیت های ویژه ای می دهد.
در آغاز تمامی رسانه‌ها به دلیل این‌ که هزینه تولیدشان بسیار زیاد بود رسانه هایی خاص با استفاده محدود  و برای گروه های بالای اجتماعی بودند و همه افراد جامعه توانایی استفاده از آنها را نداشتند، اما پس از گذشت چند دهه رسانه‌ هایی چون تلویزیون، رادیو و روزنامه به رسانه ‌هایی عام و سراسری تبدیل شدند و همه به جز تعداد بسیار محدودی توانستند از اطلاعات آنها بهره مند شوند. داشتن آگاهی هایی که از طریق رسانه ها منتشر می ‌شد برای افراد جامعه مهم بود و برای رفع نیازهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی از آن استفاده می‌کردند.
بنابر تجربه عمومی و مشاهداتی که بیشتر ما ممکن است داشته باشیم، میزان اطلاعات در اختیار افراد جامعه همچون منابع اقتصادی به صورت برابر توزیع نشده است. از آنجا که رسانه ها توانایی ایجاد این برابری را دارند این سوال مطرح شد که آیا واقعا رسانه ها این کار را انجام می‌دهند یعنی می‌شود از طریق رسانه های جمعی این نابرابری را کاهش داد یا نه؟
در واقع این سوال مهم انگیزه ای شد تا تیکنور (1)، دونوهو (2) و اولین (3) در سال 1970  برای نخستین بار بحث شکاف های آگاهی و تاثیر رسانه ها بر این شکاف ها را در حوزه افکار عمومی مطرح کنند.

نظریه شکاف آگاهی

تیکنور، دونوهو و اولین به عنوان واضع نظریه ی شکاف آگاهی (4)، مفهوم «شکاف» را چنین تعریف می کنند:
« به موازاتِ افزایش انتشار اطلاعات در جامعه توسط رسانه های جمعی، آن بخش هایی از جامعه که دارای پایگاه اقتصادی اجتماعی بالاتر هستند، در مقایسه با بخش های دارای پایگاه اقتصادی اجتماعی پایین تر، تمایل بیشتری به دریافت اطلاعات در کوتاه ترین زمان دارند. لذا، شکاف آگاهی بین این دو بخش، به جای کاهش، افزایش می یابد».
مفهوم پایگاه اقتصادی اجتماعی اشاره ای دارد به طبقه ی اجتماعیِ افراد. سه شاخص مرتبط با هم در تعریف عملی «طبقه ی اجتماعی» وجود دارد: آموزش (سطح تحصیلات)، درآمد و شغل.
الگوی نظریه نشان می دهد که منحنی های آگاهی و اطلاعات در طول زمان از هم فاصله می گیرند. افراد دارای پایگاه اقتصادی اجتماعی بالا با داشتن آمادگی بهتر، آگاهی و اطلاعات را سریع تر از افراد دارای پایگاه اقتصادی اجتماعی پایین دریافت می کنند.
در کنار این پایگاه اقتصادی اجتماعی متغیر مهم دیگری هم وجود دارد که در دستیابی به اطلاعات تاثیر گذار است؛ میزان انگیزه و علاقه ای که هر فرد برای دسترسی به اطلاعات دارد در بین افراد متفاوت است، بنابراین پایگاه اقتصادی بدون در نظر گرفتن انگیزه و علاقه در استفاده از رسانه ها کامل نیست.

بنابر تجربه عمومی و مشاهداتی که بیشتر ما ممکن است داشته باشیم، میزان اطلاعات در اختیار افراد جامعه همچون منابع اقتصادی به صورت برابر توزیع نشده است


در کنار مطالبی که از طرف نظریه پردازان شکاف آگاهی مطرح شد سورین و تانکارد از متغیر مهمم دیگری نام می برند و آن اینکه تا چه اندازه موضوعی موجب ایجاد انگیزه و علاقه در مردم می شود تا آنها را برای دستیابی به اطلاعات به حرکت وادارد.
ابتدا به اولین موضوعی که تیکنور، دونو هوو اولین اشاره کردند می پردازیم. آنها پنج مورد را به عنوان دلایل شکاف آگاهی عنوان می کنند که در هر پنج مورد مسأله پایگاه اقتصادی مورد توجه است:
دلایلِ شکاف آگاهی
تیکنور، دونو هوو اولین پنج دلیل را برای شکاف آگاهی مطرح کردند که در این پنج مورد پایگاه اقتصادی را عامل اصلی می دانند:
1. تواناییِ ارتباطیِ کسانی که پایگاه اقتصادی- اجتماعی بالا دارند با تواناییِ ارتباطی افرادی که پایگاه اقتصادی- اجتماعی پایین دارند، متفاوت است. معمولاً سطح تحصیلات افراد متفاوت است و تحصیلات، شخص را برای انجام کارهای اساسیِ پردازش اطلاعات مثل خواندن، درک کردن و به یاد آوردن آماده می کند.
2. میزان اطلاعاتِ ذخیره شده یا آگاهی قبلاً کسب شده متفاوت است. کسانی که پایگاه اقتصادی- اجتماعی بالا دارند، ممکن است از قبل به خاطر تحصیل و آموزش، از موضوعی اطلاع داشته باشند یا ممکن است به دلیل مواجهه قبلی با رسانه ها، راجع به آن بیشتر بدانند.
3. افراد دارای پایگاه اقتصادی- اجتماعی بالاتر ممکن است تماس و تعامل اجتماعی مناسب تری داشته باشند. یعنی ممکن است با افراد آگاه از مسائل عمومی و اخبار علمی رابطه داشته باشند و با آن ها درباره ی این موضوعات گفت و گو کنند.
4. مکانیسم استفاده، درک و حفظ انتخابی ممکن است در این امر دخیل باشد. افراد دارای پایگاه اقتصادی- اجتماعی پایین تر ممکن است اطلاعات مربوط به مسائل عمومی یا اخبار علمی را سازگار با ارزش ها یا نگرش های خود دانند، یا ممکن است علاقه ای به این نوع اطلاعات نداشته باشند.
5. ماهیت نظام رسانه های جمعی به گونه ای است که برای افراد دارای پایگاه اقتصادی- اجتماعی بالاتر بیشتر قابل استفاده است. بیتشر اخبار مسائل و موضوعات عمومی و علمی در رسانه های نوشتاری منتشر می شود، و رسانه های نوشتاری با منافع و سلیقه افراد دارای پایگاه بالاتر همسویی بیشتری دارد(سورین و تانکارد).

1. P. Tichenor
2. G. Donohue
3. C. Olien
4. Knowledge Gap
 
ادامه دارد...

زهرا فرآورده

بخش ارتباطات تبیان



منابع: نظریه های ارتباطات/ ورنرجی سورین، جیمز دبلیو تانکارد/ ترجمه علیرضا دهقان
نظریه‌های رسانه،‌ اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی/ سید محمد مهدی زاده

مطالب مرتبط:
اهمیت آگاهی بخشی در رسانه ها
رسانه می گوید چگونه فکر کنیم 
شما نباید بدانید!؟