حیا و آبروی انسان فقیر در خطر است!
از مهمترین معضلاتی که هر جامعه ای را تهدید می کند، مسئله اساسی فقر می باشد.
فقر چگونه بوجود می آید و چه عواملی موجب پیدایش این معضل می شود؟ این مسئله چه اثراتی در زندگی فردی و اجتماعی افراد جامعه می گذارد؟
فقر چیست؟
فقر در حقیقت دلالت دارد بر فراخی و گشودگی در چیزی مانند: عضو بدن و از این ریشه است.
کلمه «فقار» به معنی مُهره های پشت بدن چون بین آنها شکاف و فاصله است، و فقیر به کسی گفته می شود که ستون فقرات پشتش به وسیله ذلت و بیچارگی شکسته است.
فقیر در نزد عرب به معنی محتاج است.
مفهوم عام آن به حالتی گفته می شود که نیازهای فطری و طبیعی انسان تامین نگردد.
با توجه به نیازهای مزبور، فقر می تواند ابعاد مختلفی داشته باشد، نظیر فقر معنوی، فقر عاطفی و روحی، فقر فرهنگی، فقر سیاسی، فقر رفاهی و خدماتی، فقر اقتصادی و . . . اما آنچه که به عنوان فقر و فقیر بخش عمده ای از ادبیات این مساله را به خود اختصاص داده است ناظر بر پدیده فقر اقتصادی و خدماتی است، که عمدتا توسط صاحب نظران توسعه، به ویژه اقتصاد دانان، جغرافی دانان و جامعه شناسان به آن پرداخته شده است.
فقر به عنوان عامل منفی
در قرآن کریم فقر به عنوان عامل منفی در زندگی انسان معرفی شده است لذا می بینیم، خداوند به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:
وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى (سوره ضحی، آیه 8)
خداوند تو را فقیر یافت، سپس توانگر نمود.
یعنی خداوند بر پیامبر منّت نهاده و او را از حالت فقر درآورده و غنی می نماید. اگر فقیر بودن و فقر ارزش بود، غنی کردن پیامبر نمی توانست به عنوان یک ارزش باشد که خداوند بر او منت گذارد و جالب اینکه در آیه ای دیگر در همین سوره می فرماید:
وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى (سوره ضحی، آیه 7)
خداوند تو را گمراه یافت و سپس هدایت کرد.
حضرت علی علیه السلام خطاب به امام حسن علیه السلام می فرماید: (ای فرزندم) انسانی را که به دنبال بدست آوردن غذای خویش است سرزنش مکن زیرا کسی که قوت و غذایش فراهم نباشد، خطا و لغزشش زیاد است
با توجه به این آیه معلوم می گردد که قرآن علاوه بر فقر مادی، فقر فکری را هم سبب گمراهی و ضلالت می داند. همچنین ضد ارزش بودن فقر را از آیه ای دیگر که شیطان همراه با وعده به فقر امر به فحشا می نماید، می توان دریافت:
الشَّیْطَانُ یَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاء (سوره بقره، آیه 268)
شیطان کسی است که به شما وعده فقر می دهد و امر می کند شما را به فحشاء می کند.
در آیه قبل از این آیه آمده: «ای اهل ایمان انفاق کنید از بهترین آنچه بدست می آوردید و از آنچه برای شما از زمین می رویانیم و بدها را برای انفاق معین نکنید و بدانید که خدا بی نیاز و به ذات خود ستوده صفات است.»
بعضی از مردم در مورد انفاق ممکن است وسوسه شوند که اگر اموالشان را در راه خدا بدهند، شاید خود تهیدست شوند. «این شیطان است که شما را وسوسه می نماید که اگر مال خوب خود را انفاق نمایید، فقیر و محتاج می گردید.» لذا شما را دستور می دهد به انجام کارهای زشت، نظیر بخل و ندادن زکات و یا دادن جنس نامرغوب ولی خدا شما را وعده می دهد که اگر انفاق کنید، مغفرت و آمرزش از گناهان شامل شما خواهد شد.
پس شیطان وعده فقر می دهد و خدا وعده به مغفرت و فزونی، اما شیطان مفلس است و وعده افلاس می دهد. ولی خدای تعالی توانگر است و وعده شیطان را نادیده گرفت و در آیه دیگر می فرماید:
وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً... (سوره قصص ، آیه 5)
در اینجا واژه مستضعف از ماده ضعف است اما چون به باب استفعال برده شده به معنای کسی است که او را به ضعف کشانده اند. البته مستضعف انواع و اقسامی دارد از جمله کسی که فقر فکری، فرهنگی، اخلاقی، سیاسی دارد. از آن تعبیر به مستضعف شده است.
بدون شک جباران مستکبر قبل از هر چیز سعی می کنند قربانیان خود را به استضعاف فکری و فرهنگی و سپس به استضعاف اقتصادی بکشانند تا قدرت و توانی برای آنها باقی نمانده و فکر قیام و گرفتن زمام حکومت را در دست و مغز خود نپرورانند.
در طول تاریخ همه جباران چنین بوده اند. آنجا که نمی توانسته اند مردان را بکشند، مردانگی را می کشته اند و با پخش وسائل فساد، مواد مخدر، توسعه فحشا و بی بند و باری جنسی و انواع سرگرمی های ناسالم، روح شهامت و سلحشوری و ایمان را خفه نموده تا بتوانند با خیالی آسوده به حکومت خودکامه خویش ادامه دهند. اما پیامبران الهی مخصوصاً پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم سعی داشتند نیروهای خفته جوانان را بیدار و آزاد نموده و حتی به زنان درس مردانگی بیاموزند و آنان را در صف مردان در برابر مستکبران قرار دهند.
ره آورد شوم فقر
حضرت علی علیه السلام خطاب به فرزندشان محمد حنفیه سفارش نمودند: ای فرزند! من از تهیدستی بر تو هراسناکم، از فقر به خدا پناه ببر که همانا فقر دین انسان را ناقص و عقل را سرگردان و عامل دشمنی است. (همان، حکمت 319)
ضرورت فقر زدائی
آن حضرت همچنین می فرمایند: خدایا آبرویم را با بی نیازی نگهدار و با تنگدستی شخصیت مرا لکه دار مفرما که از روزی خواران تو روزی خواهم و از بدکاران عفو و بخشش طلبم! مرا در ستودن آن کس که به من عطائی فرمود موفق فرما و در نکوهش آن کس که از من دریغ داشت، در صورتی که در پشت پرده اختیار هر بخشش و دریغی در دست توست و تو بر همه چیز توانائی. (همان، خطبه 225)
حضرت علی علیه السلام خطاب به فرزندشان محمد حنفیه سفارش نمودند: ای فرزند! من از تهیدستی بر تو هراسناکم، ازفقر به خدا پناه ببر که همانا فقر دین انسان را ناقص و عقل را سرگردان و عامل دشمنی است
خطرات فقر برای عقل و دین و حکمت
آن حضرت می فرمایند: فقر، مرگی بزرگ است. (همان، حکمت 163)
و در کلام دیگری می فرماید: هر کس به فقر مبتلا گردد به چهار خصلت گرفتار شود: ضعف تعیین، نقصان عقل، سستی دین و کم حیایی. پس باید از فقر به خدا پناه برد. (اندیشه حوزه، سال هفتم، شماره 2)
فقر حالتی اضطراری
از نظر قرآن اگر فقر برای فردی یا جمعی پیش آید باید حالتی اضطراری تلقی نمود، که لازم است به زودی رفع گردد. و نباید کسانی در جامعه اسلامی برای همیشه فقیر باشند، بلکه باید خود فرد فقیر و افراد جامعه تلاش نموده تا فقر را به زودی برطرف و از عواقب بد آن مصون بمانند.
خداوند در آیه 28 سوره توبه می فرماید: «اگر از فقر می ترسید، خداوند آن را به زودی برطرف نموده و شما را غنی می سازد.» از اینجا معلوم می گردد باید برای برطرف نمودن فقر تلاش و آن را دور نماییم و گرنه قرآن می فرمود: شما نباید بترسید و باید با فقر بسازید.
در احادیث فراوانی از فقر به خداوند پناه برده شده و این نشان دهنده آن است که شر فقر زیاد است.
حضرت علی علیه السلام خطاب به امام حسن علیه السلام می فرماید: (ای فرزندم) انسانی را که به دنبال بدست آوردن غذای خویش است سرزنش مکن زیرا کسی که قوت و غذایش فراهم نباشد، خطا و لغزشش زیاد است. (محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج72، حدیث 58)
و در جای دیگر آمده: کسی که به فقر مبتلا گشت به کمی حیا و آبرو نیز مبتلا می گردد. (همان، ج73، حدیث 58)
می بینیم فقر در همه زمان ها مطرود و مورد تنفر بوده و اینکه باید فقر ریشه کن شود امریست ثابت.
به امید آنکه ریشه ی این معضل خطرناک از جامعه خشکانده شود.
فرآوری: زهرا اجلال
بخش قرآن تبیان
منابع:
معارف قرآن
حوزه
