عقبگرد به سوی غضب خدا!

در آیاتى از قرآن این تعبیر آمده است كه براى مومنان درجاتى است: «لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ» (انفال، 4) ، «لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلى‏» (طه، 75) امّا در این آیه مى ‏فرماید: خود مومنان‏ درجات مى‏ شوند. همان‏ گونه كه انسان ‏هاى پاك همچون علىّ بن ابیطالب علیهما السلام ابتدا طبق میزان حركت مى‏كنند و سپس خود آنان میزان مى ‏شوند، ابتدا دور محور مى ‏گردند، سپس خود آنان محور حقّ مى ‏شوند.

أَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللّهِ كَمَن بَاء بِسَخْطٍ مِّنَ اللّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ (آل عمران ـ 162) هُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ اللّهِ واللّهُ بَصِیرٌ بِمَا یَعْمَلُونَ (آل عمران ـ 163) آیا كسى كه خشنودى خدا را پیروى مى‏كند چون كسى است كه به خشمى از خدا دچار گردیده و جایگاهش جهنم است و چه بد بازگشتگاهى است.

[هر یك از] ایشان را نزد خداوند درجاتى است و خدا به آنچه مى‏كنند بیناست.

آنها كه در جهاد شركت نكردند

أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ

در آیات گذشته در جوانب مختلف جنگ "احد" و نتایج آن بحث شد، اكنون نوبت منافقان و مومنان سست ایمانى است كه به پیروى از آنها در میدان جنگ، حضور نیافتند زیرا در روایات مى ‏خوانیم، هنگامى كه پیامبر صلی الله و علیه وآله فرمان حركت به سوى "احد" را صادر كرد، جمعى از منافقان به بهانه اینكه یقین به وقوع جنگ ندارند از حضور در میدان، خوددارى كردند و بعضى از مسلمانان ضعیف- الایمان نیز به آنها ملحق شدند.

آیه فوق، سرنوشت آنها را تشریح مى ‏كند و مى ‏گوید: "آیا كسانى كه فرمان خدا را اطاعت كردند و از خشنودى او پیروى نمودند، همانند كسانى هستند كه به سوى خشم خدا بازگشتند و جایگاه آنها جهنم و بازگشت و پایان كار آنها، زشت و ناراحت كننده است."

سپس مى ‏فرماید هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ هر یك از آنها براى خود درجه و موقعیتى در پیشگاه خدا دارند، اشاره به اینكه نه تنها منافقان تن ‏پرور و مجاهدان با هم فرق دارند، بلكه هر یك از كسانى كه در این دو صف قرار دارند به تفاوت درجه فداكارى و جانبازى و یا نفاق و دشمنى با حق در پیشگاه خدا درجه خاصى خواهند داشت كه از صفر شروع مى‏ شود و تا ما فوق آنچه تصور شود ادامه مى ‏یابد.

جالب توجه اینكه: در روایتى از امام على بن موسى الرضا علیهما السلام نقل شده كه فرمود: هر درجه‏اى به اندازه فاصله میان آسمان و زمین است (نور الثقلین جلد اول صفحه 406) و در حدیث دیگرى وارد شده كه بهشتیان، كسانى را كه در درجات علیین (بالا) قرار دارند آن چنان مى ‏بینند كه ستاره‏اى در آسمان دیده مى‏ شود (تفسیر مجمع البیان ذیل آیه فوق) منتها باید توجه داشت كه درجه معمولاً به پله ‏هایى گفته مى ‏شود كه انسان به وسیله آنها به نقطه مرتفعى صعود مى‏ كند و اما پله ‏هایى كه از آن براى پائین رفتن به نقطه گودى استفاده مى ‏شود "درك" (بر وزن مرگ) مى‏ گویند و لذا درباره پیامبران در سوره بقره آیه 253 مى‏خوانیم وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ و درباره منافقان در سوره نساء آیه‏ 145 مى‏خوانیم: إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ

در آیه مورد بحث، چون سخن از هر دو طایفه در میان بوده، جانب طایفه مومنان، گرفته شده و تعبیر به درجه شده است (این طرز بیان را در اصطلاح ادبى تغلیب مى‏گویند) و در پایان آیه مى‏ فرماید: وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ: خداوند نسبت به اعمال همه آنها بینا است و به خوبى مى‏ داند هر كسى طبق نیت و ایمان و عمل خود شایسته كدامین درجه است.

یك روش موثر تربیتى‏

در قرآن مجید بسیارى از حقایق مربوط به معارف دینى و اخلاقى و اجتماعى در قالب سوال، طرح می گردد و طرفین مسئله در اختیار شنونده گذارده مى ‏شود تا او با فكر خود یكى را انتخاب كند، و این روش كه باید آن را روش غیر مستقیم نامید، اثر فوق العاده‏اى در تاثیر برنامه‏هاى تربیتى دارد زیرا انسان، معمولا به- افكار و برداشتهاى خود از مسائل مختلف بیش از هر چیز اهمیت میدهد، هنگامى كه مسئله به صورت یك مطلب قطعى و جزمى طرح شود، گاهى در مقابل آن، مقاومت به خرج می دهد و همچون یك فكر بیگانه به آن می نگرد، ولى هنگامى كه به صورت سوال طرح شود و پاسخ را از درون و جدان و قلب خود بشنود آن را فكر و تشخیص خود می داند و به عنوان "یك فكر و طرح آشنا" به آن می نگرد و لذا در مقابل آن مقاومت به خرج نمی دهد، این طرز تعلیم مخصوصاً در برابر افراد لجوج و همچنین در برابر كودكان موثر است.

در قرآن از این روش استفاده فراوان شده كه به چند نمونه از آن در اینجا اشاره مى‏كنیم:

1- قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ: آیا دانایان با نادانان مساویند؟ (زمر آیه 9)

2- قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمى‏ وَ الْبَصِیرُ أَ فَلا تَتَفَكَّرُونَ: بگو آیا نابینا با شخص بینا مساوى است آیا فكر نمى‏كنید؟ (انعام آیه 50)

3- قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمى‏ وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ: بگو آیا شخص بینا با شخص نابینا مساوى است آیا تاریكى با روشنایى یكسان است. (رعد آیه 16)

بحث لغوی:

رضوان: رضا، رضوان و مرضاة به معنى خوشنودى است.

سخط: (بر وزن فرس و قفل): غضب شدید كه موجب عقوبت است.

مأوى: جایگاه. آن از «اوى» به معنى نازل شدن و انضمام است. مصیر: صیر: رجوع، انتقال و تحوّل. مصیر در اینجا اسم مكان است یعنى محلّ انتقال و تحوّل (سرانجام).

انسان پس از دیدن تحوّلات بالاخره به جهنّم منتقل مى ‏شود نعوذ باللّه منها.

پیام‏ های آیه:

1ـ هدف مجاهدان واقعى، بدست آوردن رضاى خداست، نه پیروزى و غنائم و خودنمایى. «أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ ...»

2ـ در جامعه اسلامى، نباید مجاهدان و مرفّهان یكسان دیده شوند. (با توجّه به شأن نزول) «أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ»، «كَمَنْ باءَ ...»

3ـ روى گردانى از جبهه و جنگ، بازگشت به غضب خداست. «كَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ»

4ـ خشنودى یا خشم الهى باید تنها ملاك عمل یك مسلمان باشد. «رِضْوانَ اللَّهِ»، «بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ»

آمنه اسفندیاری                

کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث

بخش قرآن تبیان               

منابع:

تفسیر نور ج 2

تفسیر نمونه ج 3

نور الثقلین جلد 1

تفسیر مجمع البیان ذیل آیه فوق

تفسیر احسن الحدیث ج 2

مطالب مرتبط:

رفتاری که موجب خشم خدا می شود

عاملی که باعث خشم خدا به بنی اسرائیل شد؟

غضب الهیِ دختر پیامبر به اعتراف اهل سنت!