چک را چک کن!
اولین مسئله‌ای که هرکسی هنگام دریافت چک با آن مواجه می‌شود، شکل ظاهری چک است. حتماً باید توجه کنیم که شکل ظاهری چک، قالب استاندارد چک را که توسط بانک مرکزی تعریف شده، داشته باشد.
چک را چند ساعت پیش از صاحب‌خانه قبلی‌اش گرفته و کلید خانه را تحویل داده. چک را روی پیشخوان بانک می‌گذارد. باجه‌دار بانک، لبخندی تحویل احسان می‌دهد و چک را از روی پیشخوان برمی‌دارد و می‌پرسد: «چک برای امروزه؟» احسان بلافاصله پاسخ می‌دهد: «بله». چک را روی میزش می‌گذارد و شروع می‌کند به کار کردن با کامپیوتر.
احسان نگاهی به ساعتش می‌اندازد. خانواده‌اش همراه اثاثیه در راه‌اند، تا به خانه جدید برسند. او هم باید قبل از رسیدن آن‌ها، پول را از بانک بگیرد. دل توی دلش نیست. کارمند بانک، کمی معطل می‌کند. احسان نگران می‌شود. رو می‌کند به آقای باجه‌دار و با صدایی که اضطراب از آن مشخص است، می‌پرسد: «نکنه توی حسابش پول نیست؟» آقای باجه‌دار رو می‌کند به احسان و می‌گوید: «موجودی حسابش که ماشاءالله خوبه، اما یک مشکلی هست». ته دل احسان خالی می‌شود. می‌پرسد: «چه مشکلی؟»
آقای باجه‌دار می‌گوید: «امضای چکی که دست شماست، با امضای صاحب حساب مغایرت داره. نمی‌شه این چک رو پاس کرد.» زانوهای احسان سست می‌شود. نمی‌داند چه‌کار کند. خانواده‌اش همراه اثاثیه عازم خانه جدید هستند. صاحب‌خانه جدید هم به بنگاه مشاور املاک سپرده که وقتی احسان پول پیش را کامل داد، کلید را به او تحویل دهند. اما هنوز می‌شود کاری کرد. باید با آقای صاحب‌خانه سابق تماس بگیرد و ماجرا را بگوید. او حتماً می‌تواند کاری برایش بکند. حتماً اشتباهی رخ‌داده. به‌سرعت موبایلش را از جیبش خارج می‌کند. شماره را می‌گیرد. منتظر است که صدای او را بشنود و مشکل را برایش بگوید. اما ناگهان خانمی آن‌طرف خط با صدای بلند می‌گوید: «مشترک موردنظر در دسترس نمی‌باشد.» احسان، تازه دستگیرش می‌شود که چه بلایی سرش آمده. یادش می‌افتد که آقای صاحب‌خانه سابق، عازم فرودگاه بود، آن‌هم برای یک سفر طولانی. نگاه احسان، روی صورت باجه‌دار خشک می‌شود...
ظاهرش را چک کن
اولین مسئله‌ای که هرکسی هنگام دریافت چک با آن مواجه می‌شود، شکل ظاهری چک است. حتماً باید توجه کنیم که شکل ظاهری چک، قالب استاندارد چک را که توسط بانک مرکزی تعریف شده، داشته باشد؛ یعنی برگه چک باید محلی برای نوشتن تاریخ، درج امضای صادرکننده، مهر بانک و مبلغ به حروف و عدد داشته باشد. بعد از همه این‌ها، باید به نوشتار چک توجه کنیم. حواسمان باشد که چک باید با این عبارت آغاز شود؛ یعنی در سطر اول عبارت «به‌موجب این چک مبلغ ... ریال» درج شده باشد و در سطر دوم عبارت «وجه ... یا به حواله‌کرد بپردازید» چاپ شده باشد.
غیر از همه این موارد، قسمت بالای چک را نیز نگاه کنید. در این محل، باید شماره سریال چک چاپ شده باشد. در قسمت پایین چک نیز شماره حساب و نام صاحب حساب درج شده باشد. وقتی‌که همه این نکات را با یک نگاه چک کردید، خیالتان راحت باشد که آنچه به شما تحویل داده شده، یک چک است و نه یک حواله یا رسید. بعد از آنکه ظاهر چک را کنترل کردید و خیالتان از چک بودن برگه‌ای که در دستتان است راحت شد، به سراغ نوشته‌هایی بروید که صادرکننده چک برای شما نوشته است.
تاریخ چک باید هم به عدد و هم به حروف نوشته شود. این مسئله در مورد رقم چک نیز صدق می‌کند. منتها با این تفاوت که در مورد رقم چک، باید به یک مورد دیگر نیز توجه کنید. آن‌هم این است که رقم چک حتماً و حتماً به ریال نوشته شده باشد، هرچند می‌توان عبارت معادل تومان را نیز بعد از آن نوشت، اما رقم چک باید به پول رایج کشور تحریر شود. قطعاً شما بهتر می‌دانید که واحد پول رسمی کشور، ریال است و نه تومان. بعد از عبارت در وجه نیز باید نام یک نفر ذکر شود. البته به‌جای نام خاص یک نفر، می‌توان از واژه حامل نیز استفاده کرد.
چک را نباید با مداد نوشت
شاید به نظرتان مضحک بیاید، اما این مسئله فقط شامل مداد نیست. ممکن است صادرکننده چک، مبالغ مندرج در چک را با قلمی بنویسد که رنگ آن به‌مرور زمان کمرنگ شده و یا از بین برود. آن‌وقت برگه چک، تبدیل به یک تکه کاغذ معمولی می‌شود و مطمئناً شما چکی را که مبلغ آن لاک گرفته شده، تراشیده شده و یا قلم‌خورده باشد، قبول نمی‌کنید. هرچند می‌توان رقم قلم‌خورده را پذیرفت؛ به‌شرط آنکه پشت چک، این مسئله ذکر شده باشد.
نوشته‌هایش را چک کن
زیان اصلی و احتمالی چک گرفتن، آنجایی است که صادرکننده چک، با شگردی خاص باعث می‌شود که چکی که توسط او صادر شده، جنبه حقوقی پیدا کند و کیفری نباشد. تفاوت اصلی این دو نوع چک به زمانی برمی‌گردد که صادرکننده چک به هر نوعی از پرداخت مبلغ چک ناتوان است؛ یعنی زمانی که چک برگشت می‌خورد. اگر چکی که شما دریافت کرده‌اید، جنبه کیفری داشته باشد، خیالتان از دریافت مبلغ آن راحت باشد، چون در صورت شکایت شما به مراجع قضایی، دادگاه، صادرکننده چک را مکلف می‌کند که مبلغ چک را ظرف مدت‌زمان مشخصی پرداخت کند و در غیراین‌صورت، به جمع زندانیان جرائم مالی می‌پیوندد. در این صورت، صادرکننده چک، به هر صورتی که شده باید مبلغ چک را تأمین و آن را پاس کند. اما وقتی‌که شما چکی را دریافت می‌کنید و آن چک جنبه کیفری خود را از دست می‌دهد و جنبه حقوقی پیدا می‌کند، مشکلات دریافت پول، کمی بیشتر است. چون حتی درصورتی‌که مرجع قضایی به نفع شما رأی دهد، پس از بررسی اموال صادرکننده چک، میزان و مدت‌زمان تسویه مبلغ چک را با توجه به دارایی‌ها و درآمدهای صادرکننده چک تعیین می‌کند. حتی ممکن است درصورتی‌که صادرکننده، محل درآمد مشخصی نداشته باشد، دادگاه او را موظف به انجام کاری مشخص برای شما برای تأمین وجه چک بکند.
حال در هنگام صدور چک، باید به چه نکاتی توجه کنیم که چک جنبه حقوقی پیدا نکند؟
6 ماه وقت دارید!
باید حواستان باشد که از تاریخ صدور چک، 6 ماه بیشتر برای مراجعه به بانک وقت ندارید. بعد از گذشت این مدت زمان، چکی که در اختیار دارید، جنبه حقوقی پیدا می‌کند. این 6 ماه، برای زمانی که فرم برگشت چک صادر می‌شود نیز صدق می‌کند؛ یعنی از تاریخ مراجعه خود به بانک و برگشت چک، 6 ماه وقت دارید که با فرم برگشت، به مرجع قضایی مراجعه و کار خود را پیگیری کنید. اگر این مدت‌زمان طی شود، شما به‌عنوان طلبکار، حق شکایت کیفری از صادرکننده چک را ندارید.
چک سفید امضا نگیرید! هیچ شرطی را برای وصول چک نپذیرید
شما با شخصی در دادوستد هستید. طرف مقابل شما، به‌عنوان ضمانت، به شما یک چک سفید امضا می‌دهد، با این عنوان که اگر من به قول خود عمل نکردم، مبلغ چک را پر می‌کنیم و آن را دریافت کن. شما نیز با خیال راحت آن چک را می‌پذیرید و در ذهن خود، نسبت به حسن انجام کار توسط طرف مقابلتان راحت می‌شوید، اما بد نیست بدانید چکی که خط نوشتار مندرجات آن، با خط امضای آن تفاوت داشته باشد، باز هم جنبه کیفری خود را از دست داده و جنبه حقوقی پیدا می‌کند. تشخیص این مسئله نیز به‌سادگی صورت می‌گیرد؛ با انگشت‌نگاری. حتماً می‌دانید که به‌محض لمس برگ چک توسط شما و نوشتن آن، اثرانگشت شما روی آن باقی می‌ماند. پس چک سفید امضا قبول نکنید. بانکی‌ها، فرق زیادی بین چک سفید امضا و کاغذ باطله قائل نیستند. پس حواستان باشد.
هیچ شرطی را در متن چک قبول نکنید
اگر صادرکننده، وصول چک را منوط به انجام کاری یا برآورده شدن شرطی کرده باشد، باز هم چک جنبه حقوقی پیدا کرده است. شرط، صرفاً شرط مادی نیست. این شروط می‌تواند انسانی هم باشد. فرض کنید مردی چکی را در وجه همسر خود صادر کند. در کنار وجه چک نیز این عبارت را ذکر کند: به‌شرط زندگی با صادرکننده چک. این چک از لحظه صدور، جنبه حقوقی پیدا می‌کند.
گذاشتن شرط بین شما و صادرکننده چک، باعث می‌شود که چک شما جنبه حقوقی پیدا کند، حتی اگر این شرط در متن چک ذکر نشود. اگر صادرکننده چک بتواند وجود شرطی میان شما و خودش را به اثبات برساند، باز هم چک جنبه حقوقی پیدا خواهد کرد. اثبات این مسئله نیز لزوماً نیازمند این نیست که شرط بین شما و صادرکننده به‌صورت رسمی در دفتر اسناد رسمی به ثبت رسیده باشد. یک قرارداد غیررسمی، گواه یک شاهد و معتمدان محلی نیز می‌تواند به مشروط بودن چک گواهی داده و به چکی که در اختیار شماست، جنبه حقوقی ببخشد؛ یعنی کافی است که بدهکار شما، در مراجع قضایی به‌نحوی ثابت کند که پرداخت مبلغ بدهی توسط او، منوط به برقراری یک شرط از طرف شما بوده است و چون شما این شروط را برآورده نکرده‌اید، پس او می‌تواند مبلغ چک را به شما پرداخت نکند.
چک بدون تاریخ نگیرید
چک بدون تاریخ نیز حکم چک با دو خط، یا چک سفید امضا را دارد، یکی دیگر از عرف‌های غلطی که در بازار امروز کشور مرسوم شده است. فرض کنید شما چکی را از فردی بدون تاریخ دریافت می‌کنید. با این استدلال که اگر او در تأمین خواسته شما تأخیر داشت، شما تاریخ آن را به‌دلخواه نوشته و آن را وصول کنید. این اتفاق می‌افتد؛ یعنی شما چک بدون تاریخ دریافت می‌کنید، صادرکننده چک در انجام تعهدش تأخیر می‌کند، شما نیز تاریخ چک را پرکرده و به بانک مراجعه می‌کنید. وقتی با حساب خالی طرف معامله‌تان مواجه می‌شوید، چک او را برگشت زده و از او به دادگاه شکایت می‌کنید. طرف معامله شما نیز چون از ابتدا نسبت به این مسائل آگاه بوده است، در دادگاه عنوان می‌کند که تاریخ چک توسط شما پر شده است. پس از انگشت‌نگاری و اثبات ادعای فرد بدهکار، چکی که دست شماست، جنبه حقوقی پیدا کرده و ماجرا پیچیده می‌شود. پس باز هم حواستان را جمع کنید.
