راز تابلوی گورنیکای پیکاسو

به زعم بسیاری از منتقدان، گورنیکا اثر پابلو پیکاسو که در سال 1937 میلادی خلق شده یکی از معروف ترین آثار نقاشی تمام اعصار در دنیا به شمار می رود.

همانند بسیاری دیگر از آثار هنری بزرگ دنیا، معنای گورنیکای پیکاسو نیز در نگاه اول گنگ و نا مفهوم به نظر رسیده و قضاوت در این مورد را به مخاطب واگذار می کند.با این وجود چنین به نظر می رسد که این نام مفاهیمی همچون اهمیت اسپانیا، جنگ و گاوبازی را که مولفه های اصلی این اثر هستند به مخاطب القا می کند.
همانطور که از اثر پیداست،گورنیکا در اصل یک نقاشی ضد جنگ بوده که با به کار گیری عناصر بصری به اثر مخرب جنگ بر هر دو جنس زن و مرد می پردازد و در این مورد بخصوص تخریب جوامع و تمدن بشری را نشانه می گیرد.
همانطور که پیش تر نیز اشاره شد این کار در سال 1937 میلادی در اوج بی نظمی سیاسی اسپانیا و حتی دنیا خلق شده است.زمانی که دو سال بعد جنگ جهانی دوم آغاز شده و نه تنها اروپا بلکه دنیا را تحت الشعاع قرار می دهد.در این اثر قربانیانی مشاهده می شوند که برخی زنده و برخی در اثر بمباران جانشان را از دست داده اند. عناصر بصری تصویر همه به نوعی تاکید بر جو حاکم بر جامعه و اثرات این جنگ دارند.

قضاوت در خصوص آثار هنری دنیا به خصوص هنرهای تجسمی امری به شدت سخت و دشوار است.با این حال بیشتر منتقدین هنری جهان بر این باورند که تابلوی گورنیکا اثر پیکاسو یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین آثار در هنر دنیا به شمار می رود. مقاله ی فوق قصد دارد تا با برسی فرم غالب و ترکیب بندی های اثر نام برده به صورت خلاصه دید جدیدی در خصوص نقد این اثر به مخاطب بدهد.
طبق مطالبی که در مقدمه به آنها اشاره شد، با کمی دقت در تصویر به وفور می توان فرم مثلث و ترکیب بندی های مثلثی را دید. باتوجه به اصول مبانی هنر های تجسمی،فرم مثلث اگر برقاعده اش قرار گیرد متوازن و پایدارترین شکل هندسی و اگر بر راسش قرار گیرد به شدت متزلزل و سست پایه می شود، رنگ نمادین این فرم بصری زرد است که  تا حدودی خصوصیاتی  شبیه به ویژگی های مثلث نیز دارد.
این شکل شخصیتی برنده،صریح وتهاجمی دارد و در عین حال مانند رنگ زرد نمادی از تفکر و روشنایی دارد واین در حالیست که قابلیت دگرگونی و از دست دادن ماهیت اصلی خود را داراست.هدف تصاویری که از این فرم دران به صورت بنیادی استفاده می شود،القای خشونت، اضطراب و ترس، هر جند به صورت غیر مستقیم است. حال آنکه با اولین نگاه به این اثر یک مثلث بزرگ که روی قاعده قرار گرفته را در ترکیب بندی کلی با رنگ پردازی نیز تقویت گشته می بینیم. او حتی  رنگ نور در اثر را  دقیقا متناسب با خصوصیات فرم واشکال رایج در تصویر انتخاب کرده تا تاثیر این ترکیب بندی را بیشتر نمایان کند .
در قسمت بالای تصویر یک چشم که به جای مردمک آن لامپی قرار گرفته  دیده می شود.شعاع های نور زیر لامپ از مثلث های متساوی الساقین و با حالتی خشن که گویی زمین را هدف قرار داده دیده می شود،همانطور که در مبانی هنرهای تجسمی به آن اشاره شده مثلث متساوی الساقین نماد و نشانه آتش است، از این رو می توان فرض کرد که این چشم در عین روشنگری محیط اطراف، شعله های آتش را به سمت زمین روان وهمه چیز را نابود می کند.
در گوشه بالای سمت راست اثر در اطراف زنی که گویی در حال سوختن است،خطوط متقاطع ساختمان و شیروانی ها نیز ترکیب بندی مثلث شکل ایجاد نموده وبه نظر می رسد که از هرسو زن هراسان را محاصره کرده و یا شاید دلیل سقوط زن در آتش همین شیب ها بوده.
 در قسمت پایین سمت راست کادر،  فرمی با ماهییت شیشه ای را مشاهده می کنیم که به دلیل جهت قرار گرفتنش،حالت سقوط را القا می کند.با کمی ریز بینی در می یابیم که درست در جایی که راس مثلث واقع شده، زانوی زنی روی زمین قرار گرفته و او به سختی  در حال کشیدن پایش روی زمین است، به طوری که انگار با آن تکه شیشه به زمین دوخته شده. این دقت و ریز بینی در انتخاب اشکال، زوایا و رنگ های قسمت های جزیی تر اثر هم به چشم می خورد، چرا که وی از هر فرصتی برای  استفاده از فرم مثلث دریغ نکرده است.
خطوط کف دست ها و پاها را به صورت متقاطع قرار داده و اشکال مثلثی ایجاد کرده تا یاداور دستان زنان، مردان وسربازان زحمت کش این شهر باشد.

پرنده ا ی که در کنار سر گاو در تاریکی قرار دارد نیز با ترکیب  و کنار هم قرار دادن چند مثلث به دست آمده  که با توجه به جایگاه و شرایط قرارگیری اش در اثر مفهوم اسارت،یاس و ناامیدی، درعین روحیه جنگ ستیزی را دارد.
 بعد از بررسی مختصر فرم و ترکیب بندی در بالا، نگاهی کلی به نمادهای اصلی این تصویر می اندازیم:
چشم
چشمی که در بالای سمت جپ کادر قرار دارد،سمبل آگاهی خدایان است چرا که همه چیز را می بینند و می دانند. در هنر عیسوی نشانه پدر-خدا است که گاها آن را داخل مثلث نیز مشاهده کرده ایم.در مصر چشم جنبه محافظتی داشته ولی در اساطیر یونان به غول های یک چشم که سبب شرو بدی بودند اشاره شده. پس می توان این منبع نور که در بالای همه اتفاقات قرار دارد را از دو نظر خیرو شر بررسی کرد؛یا چشم روشنگر و محافظ مردم درد کشیده است یا  چشم عاملان این جنگ خونین.
گاو نر
در ادوار کهن گاو نر خدای قیم شهر محسوب  می شد.از این حیوان به عنوان خدای حاصلخیزی و طوفان یاد می شده چرا که به واسطه قدرت  او آب ها،کشتزار ها،انسان و در نتیجه حیات شکل گرفته است. ولی از دید آیین میترا در رم،گاونر یک قربانی بوده که توسط ریختن خونش،گناهان انسان بخشوده وبدنش تطهیر می شده است.با در نظر گرفتن این عقاید و این که گاو سمبل کشور اسپانیاست،می توان احتمال داد که هدف هنرمند نیزالقای همین مفاهیم به بیننده ای این اثر بوده چون از لحاظ کنتراست رنگی نیز دارای تضاد شدیدی است که می تواند مهر تاییدی به  این دیدگاه محسوب شود که هم خدای سازنده شهر،و هم قربانیان جنگ؛تا شر و پلیدی هایشان به واسطه خون این حیوان پاک و مورد بخشایش واقع شوند.

اسب
در اساطیر و مراسم ایینی اسب از جایگاه ویژه و مثبتی بر خوردار بوده. این حیوان به عنوان مرکب جنگجویان سمبل شجاعت،سرعت و قدرت به شمار می رفت.در آداب کهن جز دارایی با با ارزش متوفی محسوب و با او دفن می شد.در بین النهرین،رم،یونان،هند،ایران و مصر نماد خورشید و روشنایی و همیشه در ستیز با نیروی تاریک شر بوده. اسب در چین سمبل یانگ است؛با نگاهی به تصویر،شکافی روی بدن اسب می بینیم که دو مثلث سیاه و سفید به فرمی شبیه به نماد یین و یانگ تشکیل شده(یین به رنگ سیاه و سمبل جنس زن،یانگ به رنگ سفید سمبل جنس مرد)که در اینجا به وسیله نیزه ای از هم جدا شده اند همان گونه که جنگ دلیل جدایی زن از مرد جنگجویش شده است.
کودک
تصاویری که از مرگ عیسی در کالبد کودک از آن یاد شده،اشاره به رستگاری،رستاخیزی و پیروزی حق بر باطل دارد.هنگامی که در یک اثر هنری نقش یا نمادی از کودک به چشم می خورد، هدف خالق به یاد آوردن پاکی،بی دفاعی و معصومیت اوست که به نظر می رسد پیکاسو با استفاده از همین نقطه نظر تاکید بر بی دفاع بودن زنان و کودکان در جنگ داشته، چرا که آنان بیشترین ضربه را از جنگ می خورند.
پرنده
سمبل روح، به خصوص زمانی که در اثر فردی متوفی شده باشد. پرنده به دلیل ماهیتش از ویژگی های هواست که تجسم یافته. وقتی به جای قرار گیری پرنده در این اثر دقت کنیم،در می یابیم که در تاریکی ولی در بالای کادر قرار دارد که همین تضاد باعث ایجاد چند نظریه مختلف می شود؛بطوری که می توان گفت:چون در تاریکی قرار گرفته با عوامل بر پادارنده جنگ مرتبط است ولی از دیدگاهی دیگر در بالای کادر با بال های گشوده و در حال تلاش برای رهایی از ظلمت  به تصویر کشیده شده که ارتباط مفهومی با روح مردم بی گناه شهر یا همان سربازی که درست در زیر پرنده است دارد.
گل
گل سرخ مظهر عیسوی است که دلالت بر بهشت دارد.در هنر کهن غربی گل سرخ سمبل خون شهیدان و گل سفید سمبل دوشیزگی بوده.در تصویر همان طور که مشاهده می کنیم،گل روییده در دست جنگجو سفید نیست و با طوسی ملایمی رنگ آمیزی شده است،به این معنا که اگر تصویر سیاه و سفید نبود، گل به رنگ سرخ نمایان می شد به نحوی که یاد آور خون  جنگجویان مبارز که در راه دفاع از وطن و آرمان هایشان به شهادت رسیدند باشد.

* دانشجوی کارشناسی ارشد گرافیک دانشگاه تهران