بوستان معصومه

(همراهان حضرت معصومه علیهاالسلام)

روشن است كه حضرت معصومه سلام الله علیها در شرایط حاكم بر آن عصر و نا امنى جاده‌ها، با همراهانى قابل اعتماد و مسلح به مسافرت پرداخت. اگر حسن بن محمدقمى، نویسنده تاریخ قم سخن از آن به میان نیاورده است، دلیل بر عدم صحتش نیست. به نظر مى‌رسد كه نویسنده مزبور تنها به بخشى از تاریخ زندگانى حضرت معصومه سلام الله علیها اشاره كرده یا تنها بر بخشى از حقایق آن دست یافته است.

در كتاب الانساب، اثر مجدى، نسب شناس معروف از همراهى میمونه، خواهر حضرت معصومه سلام الله‌ علیها با ایشان در آن سفر مهم یاد شده است.(1)

با توجه به سخن آیة الله مرعشى نجفى كه در كنار حضرت معصومه سلام الله علیها دو كنیز ایشان نیز دفن شده‌اند، مى‌توان حدس زد كه آنان هم در مسافرت به مرو ملازمش بودند(2)؛ یكى از نویسندگان درباره همسفر بودن حمزة بن موسى بن جعفر با حضرت معصومه در هجرت به مرو مى‌گوید: "در نسخه(اى) از كتاب تاریخ قم مذكور بوده كه حمزة بن موسى بن جعفر همراه فاطمه بوده و معلوم است (كه) ناموس كبرى تنها و بى‌محرم از مدینه تا مشهد حركت نمى‌كند. گویا حمزه بعد از وفات فاطمه (زنده) بوده و در قم وفات كرده است." وى در دنباله، درباره همراهى میمونه با حضرت معصومه سلام الله علیها مى‌گوید: "مى‌توان گفت كه میمونه با فاطمه بوده تا (آن كه سرانجام) در نزد آن حضرت مدفون شده است."(3)

در برخى از كتاب‌هایى كه صحت مطالب آن‌ها به اثبات نرسیده، درباره همسفران حضرت معصومه سلام الله علیها آمده است:

"... ستّی* فاطمه، ملقب به معصومه خاتون در سال دویست و یك هجرى، زمان ولایتعهدى حضرت امام رضا علیه‌السلام با برادران خود؛ فضلعلى و جعفر و هادى و قاسم و زید، با بعضى از برادرزادگان و چند خدمه از بغداد به عزم دیدار برادر، عازم خراسان شدند. بعد از طى طریق چون به شهر ساوه ـ كه یك منزلى قم است ـ رسیدند، ملحدان ساوه با خبر شدند (و) در صدد اذیت (آنان) برآمدند؛ با امامزادگان محاربه كردند. آخرالامر تمامى امامزادگان كه بیست و سه نفر بودند، شهید شدند. چون اهالى قم خبر یافتند، بشتافتند. وقتى رسیدند كه امامزادگان شهید شده بودند. پس آنان را دفن نموده، ستى فاطمه را با خدم و حشم به قم بردند و در خانه موسى بن خزرج فرود آوردند..."(4)

یكى از پژوهشگران درباره همراهان حضرت معصومه سلام الله علیها مى‌گوید: در رساله مجدى آمده است كه حضرت معصومه سلام الله علیها به همراه یكى از خواهران خود به زیارت برادرش شتافت. در آن سفر پنج تن از برادرانش و فرزندان آنان و گروهى از خادمان همراهیش كردند. به احتمال قوى، آن پنج نفر جعفر، زید، فضل، قاسم و هادى بودند.

وقتى آنان به ساوه رسیدند، جمعى از مخالفان معترضشان شدند و تنى چند از همراهان حضرت معصومه سلام الله علیها را كشتند. شاهد بر این مدعا این است كه سه تن از نامبردگان در ساوه دفن هستند.(5)

در كتاب كنزالانساب(6)، درباره همراهان حضرت معصومه سلام الله علیها مى‌خوانیم: "اما ستى فاطمه بنت امام موسى كاظم علیه السلام و برادران (وى به نام‌هاى) فرضعلى بن امام موسى كاظم و جعفر و باقر و ساقر و حیدر و ابوذر و آذر و صادق و خاطى و هادى و قاسم و زید و مالك و ادهم و قائم و صائم و حاكم و سپهسالار و حسین و ابوطالب و جمله(اى) از امامزادگان (كه) 23 نفر بودند، از بغداد روى به ولایت قم نهادند. چون به شهر قم رسیدند، ملحدان ساوه خبر(دار) شدند (و) روى به شهر قم نهادند و با امامزادگان مجادله بسیار كردند. آخرالامر حضرت ستّى فاطمه را در شهر قم شهید كردند، با تمامى امامزادگان مذكور."(7)

در كنزالانساب، درباره علت مهاجرت گروه فوق آمده است: "و چون مامون الرشید دید كه كار(8) از دست رفت و مى‌رود، در فكر آن افتاد كه حضرت رضا علیه السلام را شهید كند. و حضرت (وقتى) از مكر وى خبردار شده، نامه فرستاد به ولایت مدینه رسول خدا صلی الله علیه و آله بدین مضمون كه چون نوشته من به شما برسد، بى‌توقف نزد من آیید."(9)

نیز در كنزالانساب آمده است:

"چون نامه على بن موسى الرضا علیه السلام به مدینه رسید، جمله امامزادگان چون نام آن حضرت بدیدند، به محبت او بگریستند. و آنگاه ابراهیم گفت: اى برادران، ما را یك بزرگى مى‌باید كه خیل و حشم را تواند برد. امامزاده هادى گفت: اى برادران و عزیزان، ما را لازم است كه به روضه رسول الله صلی الله علیه و آله برویم و سلام كنیم و رخصت جوییم. پس هر كه را رسول خدا صلی الله علیه و آله جواب سلام باز دهد، آن كس مهتر باشد..." (10)

جعفر مرتضى عاملى، پژوهشگر سترگ معاصر درباره همراهان حضرت معصومه سلام الله علیها و علت وفات ایشان مى‌گوید: حضرت معصومه سلام الله علیها در راس یك قافله 22 نفرى متشكل از علویان و برادران امام رضا علیه السلام براى دیدار با آن امام همام رهسپار ایران گردید. وقتى مامون از ورود آنان اطلاع یافت، دستور داد همگى آنان را از میان بردارند. لذا تمامى افراد گروه مزبور به قتل رسیدند. گویند حضرت معصومه سلام الله علیها نیز به طریقى در شهر ساوه مسموم شده و پس از مدتى كوتاه به شهادت رسید.(11)

وقایع پس از رحلت

بعد از رحلت حضرت معصومه سلام الله علیها زنان آل سعد او را غسل دادند و كفن كردند. آل سعد گورستان عمومى شهر را دور از شان و مقام ایشان مى‌دانستند. بنابراین جنازه مطهر او را به باغ موسى بن خزرج(12) كه از پیش براى دفن وى تعیین شده بود، بردند و در بخش جنوبیش، در سردابى حفر كردند.(13)

در آن هنگام، در میان اشعریان (آل سعد) بر سر این كه چه كسى شایستگى دفن آن بدن مقدس را دارد، اختلاف روى داد. در همین زمان، دو سواركار نقابدار از طرف رودخانه قم به پیش آمدند. وقتى نزدیك آن بدن مطهر رسیدند، از اسب پیاده شدند. نخست بر آن نماز گزاردند و سپس وارد سردابى كه براى تدفین وى مهیا گشته بود، شدند و با كمك یكدیگر او را به خاك سپردند. آن گاه بدون این كه با كسى سخن بگویند، آن محل را ترك كردند. كسى نفهمید آنان چه كسانى بودند.(14)

درباره افرادى كه حضرت معصومه سلام الله علیها را دفن كردند، آمده است:

"چون در آن عصر چند تن از برادران فاطمه در روستاهای اطراف قم بودند ـ كه چهار نفر در آوه و یك نفر در شاه‌سواران مى‌زیستند ـ مى‌توان گفت كه سواران مزبور برادران فاطمه بوده‌اند كه از ورود خواهر خود به قم آگهى یافته، براى دیدار وى آمده، به سراى موسى بن خزرج رفته، بر رحلت خواهر خویش پى مى‌برند و براى آن كه شناخته نشوند، لثام (دهان بند) مى‌بندند و در مراسم مزبور شركت مى‌جویند... ."(15)

به نظر ما آن دو سواركار برادران آن حضرت نبودند، چون در آن صورت حتما آل سعد ـ كه خود را متولى كفن و دفن وى مى‌دانستند ـ از خود عكس العملى نشان مى‌دادند. با توجه به احاطه علمى ائمه(علیهم السلام) بر جهان طبیعت و ماوراى آن، احتمال مى‌رود كه آن دو سواركار، امام رضا و امام محمدتقى علیهماالسلام (16) بودند، كه با "طى الارض"(17) یا طریقه‌اى دیگر خود را به آن ناحیه رسانده بودند، تا كسى از نامحرمان دست خود را، حتى از پشت پوشش به بدن مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها نزند.

مولف تاریخ قم درباره آن دو سواركار مى‌گوید: "محتمل است یكى پدر بزرگوارش، موسى بن جعفر علیهماالسلام و دیگرى برادر عالیقدرش, حضرت رضا علیه السلام بوده‌اند و این دلالت بر نهایت جلالت قدر آن مخدره دارد؛ زیرا امام است كه جز امام، دیگرى او را دفن نمى‌نماید." (18)

نكته‌اى كه در سخن فوق وجود دارد، این است كه امام موسى بن جعفر علیهماالسلام در آن هنگام در قید حیات نبود. بنابراین شاید آن دو، امام رضا و امام جواد علیهماالسلام یا امام رضا و فرشته‌اى در صورت انسان یا دو فرشته در صورت انسان و یا دو تن از اولیاى برگزیده الهى بودند، كه به فرمان حق، به دفن حضرت معصومه سلام الله علیها پرداختند.

پى‌نوشت‌ها:

1 ـ حیات الست، ص 11.

2 ـ وسیلة المعصومیه، ص 27 و 28.

3 ـ همان، ص 64.

4 ـ ریاض الانساب و مجمع الاعقاب (بحرالانساب)، ج 2، ص 159 و 160. برخى از نویسندگان بسیارى از مطالب این كتاب را نادرست و بى اساس مى‌دانند. (ر. ك: تاریخ قم، صحفى، ص 41 و 42.

5 ـ سلسله المشاهدالمقدسه، على عسیلى، ص 73 و 74. مرحوم منصورى نیز شبیه این مطلب را بدین گونه گفته است: "شاهد بر وقوع آن قضیه این كه قبر سه تن از فرزندان حضرت موسى بن جعفر علیهماالسلام به همان اسامى كه گذشت، در ساوه مشهور است. در عمدة الطالب نیز به این مطلب اشاره شده است." (ر. ك: حیات الست، ص 11)

6 ـ كنزالانساب، به ابومخنف لوط بن یحیى و مورخ مشهور و ترجمه آن به سیدمرتضى داعى حسنى، نگارنده تبصرة العوام نسبت داده شده است. ولى بسیارى از محققان چنین نسبت‌هایى را قبول ندارند و مطالب آن كتاب را نادرست مى‌دانند.

7 ـ كنزالانساب، ص 66.

8 ـ ظاهرا اشاره به تغییر و تحولى است كه برخلاف پیش بینى و انتظار مامون، پس از بردن اجبارى امام رضا علیه السلام به خراسان رخ داد.

9 و 10 ـ همان، ص 73.

11 ـ الحیاة السیاسیة للامام الرضا علیه السلام، ص 428.

12 ـ باغ موسى بن خزرج در كنار رودخانه قم در بابلان ـ همان جایى كه امروزه پیكر مقدس حضرت معصومه سلام الله علیه قرار دارد ـ واقع شده بود.

13 ـ گنجینه آثار قم، ج 1، ص 390.

14 ـ همان، ص 213 و 214.

15 ـ همان، ص 390 و 391.

16 ـ گنجینه دانشمندان، ج 1، ص 14 و 15.

17 ـ طى الارض شیوه‌اى مختص به اولیاى حق براى حركت و سیر است. این طریقه بر بعد زمان و مكان فائق است. طبق فرمایش علامه طباطبایى در طى الارض، صاحب آن، بدن خویش را در محلى كه از آن جا سیر خود را ادامه مى‌دهد، نابود كرده و در محلى كه مى‌خواهد به آن جا برود، ایجاد مى‌نماید.

18 ـ ناصرالشریعه، ص 74.

* برای خطاب به زن آید."محمد اصغرى نژاد"