یک قلعه شگفت انگیز در بیرجند

یکی از زیباترین و قدیمی ترین قلعه‌های ایران که با نام‌های قلعه ته ده و یا قلعه پایین شهر شناخته می‌شود قلعه تاریخی بیرجند است. این قلعه یکی از نقاط گردشگری شهر بیرجند در خراسان‌جنوبی بر فراز بلندترین نقطه غربی تپه ماهور‌های این شهر قرار دارد.
وسعت این قلعه حدود ۳۰۰۰ متر مربع و ساخته دوره صفویه و هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود. برخی نیز بنای این قلعه را به قبل از این دوره نسبت می‌دهند. این قلعه از خشت و گل ساخته شده و مردم دوره صفویه تا قاجاریه را از حمله مهاجمان بویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها در امان نگه می‌داشته است.
قلعه بیرجند قدیمی ترین بنای تاریخی شهر بیرجند است که کاربرد نظامی داشته است. قلعه بیرجند در دوره قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسیله نقب های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است.
این قلعه دارای 7 برج بوده که شش برج از آن باقی مانده است. مرمت این بنا در سال 1378 به وسیله شهرداری بیرجند شروع شد.
در روزگاران گذشته در بیرجند دو قلعه معتبر و چندین ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته که در آغاز سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آن دو قلعه و نیز تعدادی ارگ و ساختمان بزرگ باقی است.
قلعه عظیم و قدیمی پایین شهر بیرجند یک قلعه کوهستانی از نوع نظامی می‌باشد. این قلعه نه جای سکونت بلکه مکانی برای انجام وظیفه نگهبانان بوده و ساکنان این قلعه نگهبانانی بودند که وظیفه آن ها رساندن اخبار، تأمین امنیت و حفاظت بود.
در این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری می‌شد تا در مواقع حملات دشمن یا هجوم های سراسری، ساکنان شهر، تجار، پیشه وران، افراد مهم، فرماندهان با خانواده‌های خود و دارایی هایی منقول از طریق نقب‌هایی که تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند. این نقب‌ها از قلعه به خانه اشراف و افراد حکومتی، همچنین مرکز محلات (از جمله محله سرو) و مسیرهای متعددی همچون ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی را شامل می‌شد.