كتابخانه‌های ایران پیش از اسلام

ابن‌ندیم به نقل از كتاب نهمطان‌فی معرفه طالع الانسان تالیف ابوسهل‌بن نوبخت ایرانی می‌نویسد:

« كی ضحاك در زمین‌های سواد شهری بنا كردو نام آن را از مشتری در آورد و آنرا جایگاه علم و علما قرار داد و دوازده كاخ به شماره برج‌های آسمانی نامید و برای كتاب‌های علمی در آنها خزینه‌هایی بساخت و دانشمندان را در آن كاخ‌ها جای داد.اسكندر پادشاه یونان برای هجوم به ایران از شهری كه رومیان آن را مقدونیه می‌نامند بیرون شد و دارا پسر شاه دارا را به قتل رسانید و شهرها را ویران ساخت و كاخ‌هایی كه بدست بزرگان و سركشان ساخته شده بود خراب كرد.كاخ‌هایی كه بر سنگ‌ها و تخته‌های آن انواع علوم نقش و نقر شده بود با خاك یكسان كرد و با این خرابكاری‌ها و آتش‌سوزی‌ها آنها را بهم ریخت و در هم كوبید و از آنچه در دیوان‌ها و خزینه‌های استخر بود رونوشتی برداشته و به زبان رومی و قبطی برگردانید و پس از اینكه از نسخه‌برداری‌های مورد نیازش فراغت یافت آنچه به خط گشتك در آنجا بود در آتش انداخت و بسوخت. آنچه را از علوم نجوم و طب و علم‌النفس می‌خواست از آنها برگرفت و با دیگر چیزها از علوم و اموال و گنجینه‌ها و دانشمندان تصاحب كرده و به مصر فرستاد .از آثار ایرانیان تنها آنهایی باقی ماند كه پادشاهان گذشته به دستور پیامبرشان زرتشت و جاماسب حكیم پیش از آن نسخه‌برداری كرده و به منظور مصون ماندن از هجوم گجستك كه زرتشت از كردار و رفتار ناهنجار او آگهی داده بود به چین و هند فرستاده بودند. »

اطلاعات دیگری كه از كتابخانه‌های ایران قبل از هجوم اسكندر داریم آنست كه ابومشعر بلخی ایرانی در كتاب اختلاف الزیجات خود به مناسبتی آورده و ابن‌ندیم عیناً از كتاب او بدین شرح نقل كرده است :

« پادشاهان ایران برای نگاهداری و حفظ و صیانت دانش‌ها و بجای ماندن آنها اهتمامی فوق‌العاده مبذول می‌داشتند؛ آنها برای محفوظ ماندن كتاب‌ها و آثار دانشمندان از آسیب زمانه و آفات آسمانی و زمینی وسیله‌ی از سخت‌ترین محكم‌ترین اسباب و لوازم برگزیدند كه تاب مقاومت در برابر هر گونه پیش‌آمدی را داشته باشد و عفونت و پوسیدگی در آن راه نیابد و آن پوست درخت خدنگ بود كه بآن توز می‌گفتند. چنانكه هندیان و چینیان و مردم دیگر كشورها از ایشان پیروی كردند و توز برای محكمی و سختی و نرمی و قابلیت انعطاف در كمانسازی هم بكار برده می‌شد.ایرانی‌ها پس از اینكه بهترین وسیله را برای ثبت و ضبط و نوشتن و نگاهداری دانش‌ها بدست آوردند برای یافتن بهترین جا و مكان جهت بنیاد كتابخانه‌ها و خزانه كتاب به جستجو پرداختند جایی كه از زمین‌لرزه بر كنار و گلش چسبندگی داشته باشد تا برای ساختمان‌های محكم و پابرجا مناسب باشد. پس از كنجكاوی بسیار سرانجام شهرستانی كه همه این محسنات را داشت یافتند و آن شهر اصفهان بود. در آنجا هم پس از كاوش نقاط مختلف شهر روستای جی را بهترین جا و مكان یافتند. در جی كهن‌دژ را برگزیدند و در آنجا عمارتی رفیع بنیاد نهادند و سارویه‌اش نامیدند.مردم از پی بنا بسازنده و پایه‌گذار آن پی بردندزیرا در سال‌های گذشته گوشه‌ای از ساختمان سارویه ویران گردید و در آن سغی (دالانی) نمایان شد كه با گل سفت (ساروج) ساخته شده بود و در آن كتاب‌های زیادی از نوشته پیشینیان نهاده بودند كه بر پوست خدنگ نوشته بودند: در دانش‌های گونه‌گون به خط پارسی باستانی.

از این كتاب‌ها تعدادی به دست كسی رسید كه در خواندن آنها دانا و توانا بود. در آنها نوشته‌ای از برخی شاهان ایران یافت كه چنین بود:

به تهمورث شاه كه دوستدار دانش و دانش‌پژوهان بود خبر دادند كه در اثر یك حادثه آسمانی كه در مغرب به ظهور خواهد پیوست به علت ریزش باران‌های پی‌در پی جهان را آب فراخواهد گرفت. زمان وقوع آن با گذشتن دویست و سی و یكسال و سیصد روز از آغاز پادشاهی وی خواهد بود.

منجمان تهمورث شاه را بر آن داشتند كه برای پرهیز از زیان و خسران آن توفان چاره‌ای اندیشد و گفتند زیان و خسران آن باران و توفان تا انتهای مشرق كشیده خواهد شد. تهمورث شاه مهندسان و كارآگهان را فرمان داد در سراسر ایرانشهر كاوش كنند و جویا شوند تا جایی را كه از همه جهت برتری داشته باشد برای ساختمان بنایی به منظور حفظ آثار دانش برگزیدگان.

آنها پس از جستجو جی را در اصفهان برگزیدند و سارویه تا آنچه از كتاب‌های علوم مختلف كه بر پوست خدنگ نوشته شده بود در خزاین سارویه جا دادند تا پس از برطرف شدن توفان دانش‌های كهن برای مردم جهان بجای بماند.

در میان كتاب‌های آن كتابخانه كتابی اثر یكی از دانشمندان باستانی ایران بود در علم ادوارسنین كه برای استخراج سپر ستارگان و علل حركتشان بكار می‌رفت. مردم دوره تهمورث شاه و پارسیان پیش از آن، آن را ادورا هزارات می‌خوانند و بسیاری از دانشمندان هند و كلدانیان قدیم كه نخستین سكنه حومه بابل بودند گردش سیارات هفتگانه را از آن استخراج می‌كردند و این زیج را از میان دیگر زیج‌های آن زمان برتری می‌دادند زیرا از همه صحیح‌تر و مختصرتر بود و منجمان آن زمان زیجی از آن استخراج كردند و آن را زیج شهریاری یعنی پادشاه زیج‌ها نامیدند.

ابن ندیم خود می‌گوید: یكی از اشخاص ثقه به من خبر داد كه در سال 350 هجری سارویه جی دالانی خراب گردید كه جایش معلوم نشد زیرا از بلند بودن سطح آن گمان می‌كردند كه درون آن خالی نبوده و پر است تا زمانی‌ كه آن خود به خود فرو ریخت و در آن كتابهای زیادی به دست آمد كه هیچ كس نمی‌توانست آنها را بخواند و آنچه من با چشم خود دیدم و ابوالفضل عمید آنها را در سال سیصد و چهل و اندی فرستاده بود كتاب‌هایی بودند پاره پاره كه از باروی اصفهان میان صندوق‌هایی بدست آمده و به زبان یونانی بود. كسانی كه آن زبا ن را می‌دانستند مانند یوحنا و دیگران آن را ترجمه كردند و آشكار شد كه نام سربازان و جیره آنان است و آن كتابها چنان گندزا بودند كه گویی تازه از دباغی درآمده‌اند ولی پس از آنكه یكسال در بغداد ماندند خشك شدند و تغییر كردند و عفونتشان برطرف شد و پاره‌ای از آنها نزد شیخ ابوسلیمان موجود است. گویند سارویه یكی از بناهای محكم باستانی است كه ساختمان معجزه‌آسایی دارد و در مشرق چون اهرام مصر در مغرب از نظر عظمت و اعجاب است.

فهرستی از تعدادی از کتابخانه های ایران پس از اسلام:

کتابخانه ابوالوفای همدانی

کتابخانه عماد الدوله دیلمی در شیراز

کتابخانه بهاءالدوله دیلمی

کتابخانه عضد الدوله دیلمی در شیراز

کتابخانه حسن بن موسی بن نوبخت

کتابخانه حبشی بن معز الدوله بن بویه

کتابخانه ابوالنصر شاپور بن اردشیر(تعداد کتابهای این کتابخانه را ده هزار جلد نوشته اند که در سال 447 هجری در محله کرخ بغداد طعمه حریق شد .این آتش سوزی را نتیجه حمله طغرل سلجوقی به بغداد دانست).

کتابخانه ابوالنصر فارابی فیلسوف شهیر ایرانی

کتابخانه ابن عمید

کتابخانه صاحب بن عباوری

کتابخانه عمومی ری

کتابخانه معروف رامهرمز

کتابخانه نوح بن منصور سامانی(حاسدان و دشمنان و معندان ابن سینا این کتابخانه را طعمه آتش کردند تا ابن سینا را متهم و بد نام کنند)

کتابخانه سلطان مسعود ابراهیم غزنوی در غزنه

کتابخانه دیلمیان( که توسط سلطان محمود به آتش کشیده شد).

کتابخانه شیخ السلام ابو حامد محمد غزالی

کتابخانه رشید الدین و طواط(نویسنده وشاعر نامدار در خوارزم).

کتابخانه صابونی نیشابور

کتابخانه مدرسه سعیدیه نیشابور

کتابخانه مدرسه بیهقیه نیشابور

کتابخانه نظامیه نیشابور

کتابخانه اسفراینی

کتابخانه تورانشاهی کرمان

کتابخانه ساوه

کتابخانه مسعود بیک خارا

کتابخانهدانشگاه نظامیه اصفهان

کتابخانه خجندیان در اصفهان

کتابخانه کمالیه در کنار مسجد جامع مرو قرار داشته

کتابخانه مجد الملک

کتابخانه خاتونی در مرو

کتابخانه ضمیریه

کتابخانه خاندان سمعانی

کتابخانه عمیدیه

کتابخانه محمد سلجوقی

کتابخانه مدرسه قطبیه کرمان

کتابخانه بو طاهر خاتونی در ساوه

کتابخانه رکنیه یزد

کتابخانه مسجد عقیق اصفهان

کتابخانه سید نادر الموتو.........

تعدادی از کتابخانه های ایران را فهرست وار یاد کردیم اما بطور کلی میتوان کتابخانه های ایران را پس از اسلام تا هجوم مغول به چهار دوره تقسیم نمود.:

1-دوران ساسانیان

2-دوران دیلمیان

3-دوران غزنویان

4-دوران سلجوقیان

و اما از دوران حکومت اولاد چنگیز در ایران پس از اینکه حکومتشان رنگ و فرهنگ ایرانی به خود گرفت چند کتابخانه معتبر می شناسیم:

کتابخانه رصد خانه مراغه

کتابخانه ربع رشیدی

کتابخانه آستان رضوی

کتابخانه مدرسه مظفریه تبریز

کتابخانه های دوران تیموری

کتابخانه الغ بیک

کتابخانه پیر محمد بن عمر بیک در شیراز

کتابخانه مولانا عبد الرحمن جامی

کتابخانه فریدون مظفر حسین میرزا

کتابخانه بدیع الزمان میرزا

کتابخانه فریدون مظفر حسین میرزا

کتابخانه سلطان احمد جلایر در تبریز

کتابخانه بایسنفر

کتابخانه خلیل سلطان در تاشکند

و اما کتابخانه های دوران صفوی عبارتند از:

کتابخانه شاه طهماسب اول

کتابخانه سام میرزا

کتابخانه عباس بزرگ

کتابخانه شیخ بهایی

کتابخانه کلیسای جلفای اصفهان

کتابخانه صدر الدین میر فندرسکی

کتابخانه غازی قزوینی

کتابخانه ملا محمد باقر مجلسی

کتابخانه شاه سلیمان صفوی

کتابخانه شاه سلطان حسین صفوی

کتابخانه نور الدین جزایری در اصفهان

کتابخانه ملا نصرا.. در همدان

کتابخانه آستان شاهزاده عبد العظیم در ری

کتابخانه ملا حسین اردبیلی در استر آباد

کتابخانه عیسی بیک در تبریز

کتابخانه خاندان مولی در هویزه

کتابخانه غیاث الدین منصور دشتکی

کتابخانه کتابخانه اذز بیگدلی در قم

کتابخانه رستم محبوسی در یزد

کتابخانه مفتون در تبریز

کتابخانه مجذوب تبریزی

کتابخانه خوانساری در اصفهان

کتابخانه رحنی قزوینی

کتابخانه نوروز علی تبریزی در قزوین

کتابخانه های دوران قاجار:

کتابخانه مظفر شاه کرمانی در کرمانشاه

کتابخانه مدرسه ایلچی در اصفهان

کتابخانه بهمن میرزا فرزند عباس میرزا

کتابخانه ذوالریاستین در شیراز

کتابخانه دولتشاه در کرمانشاه

کتابخانه صاحب دیوان در شیراز

کتابخانه سیف الدوله سلطان محمد میرزا

کتابخانه مدرسه صدر تهران

کتابخانه محمود میرزا قاجار

کتابخانه مدرسه مروی

کتابخانه فرهاد میرزا

کتابخانه مرحوم بالا خیابانی

کتابخانه مرحوم امام جمعه در کرمانشاه

کتابخانه ملا محمد صالح فرشته در قزوین

کتابخانه منجم باشی در اصفهان

کتابخانه سپهر

کتابخانه طبس

کتابخانه خوانساری

کتابخانه رکن الدین

کتابخانه امیر نظام گروسی

کتابخانه معیر الممالک

کتابخانه عزالدوله

کتابخانه رضا قلی خان هدایت باشی

کتابخانه امام جمعه اصفهان

کتابخانه داوود خان نوری

کتابخانه قوام الدوله

کتابخانه اتابک

مهدی جهانتاب – انتخاب

لینک:

مطالعه چیست؟

رعایت 6 نکته برای آنکه بتوانید بهتر مطالعه کنید

موانع و مشکلات موجود در راه مطالعه

راههای ترویج فرهنگ مطالعه

تاریخچه پیدایش خط

پیدایش خط فارسی و هنر خوشنویسی

تاریخچه پیدایش کتاب

کتابخانه های آشوریان و مصریان

کتابخانه اسکندریه