زندگی سخت با آدم‌های سخت
چگونه با افراد انعطاف‌ناپذیر کنار بیاییم؟
همه ما ممکن است در طول زندگی با افراد انعطاف‌ناپذیر برخورد داشته باشیم، اما درجه انعطاف‌ناپذیری در افراد مختلف، متفاوت است و این طیف، از ترس تغییر در یک یا دو بعد زندگی شروع می‌شود و ممکن است تا ترس و خشم از تغییر، حتی در جزئی‌ترین امور زندگی ادامه داشته باشد.
بیشتر از 30 سال است که در همان خانه و محله قدیمی زندگی می‌کند، بارها شرایط بهبود زندگی‌اش را داشته و حتی تشویق‌ها و خواهش‌های همسر و فرزندانش هم نتوانسته او را به تغییر این زندگی راضی کند، از کوچک‌ترین تحولی می‌ترسد، نه‌تنها به هیچ قیمتی حاضر به ریسک کردن نیست، بلکه حاضر به امتحان کردن یک کار بدون ضرر هم نیست؛ سال‌ها راه بین خانه و مغازه را طی کرده و از صبح تا شب همان کارهای همیشگی سال‌های پیش را تکرار می‌کند.
نکته جالب اینجاست که همسرش حتی اجازه ایجاد هیچ تغییری در برنامه غذایی را هم ندارد و همه‌چیز باید طبق روال و به‌صورت روزانه پیش رود، یک تغییر جزیی در برنامه کاری، برنامه غذایی و در کل زندگی او را به هم می‌ریزد و باعث ناراحتی و آشفتگی‌اش می‌شود.
همه ما ممکن است در طول زندگی با افراد انعطاف‌ناپذیر برخورد داشته باشیم، اما درجه انعطاف‌ناپذیری در افراد مختلف، متفاوت است و این طیف، از ترس تغییر در یک یا دو بعد زندگی شروع می‌شود و ممکن است تا ترس و خشم از تغییر، حتی در جزئی‌ترین امور زندگی ادامه داشته باشد.
نشانه‌های انعطاف‌ناپذیری
تغییر در فعالیت برای افراد انعطاف‌ناپذیر، مشکل است و این افراد ترجیح می‌دهند در وضع ثابتی بمانند. آن‌ها معمولاً به زندگی قراردادی و روزمره تمایل دارند و علاقه‌مند به سنت‌ها هستند و داشتن نقشه، وضوح و سرراست بودن مسائل را به پیچیدگی و ابهام، ترجیح می‌دهند.
این افراد به‌اصطلاح، بسته‌تر هستند. تجارب جدید، چندان برای آن‌ها جذاب نیست و با تجارب قدیمی خود، احساس راحتی بیشتری می‌کنند، تمایل دارند رفتار متعارف‌تری داشته باشند و دیدگاه‌های خود را حفظ کنند. علاوه بر این، در برخورد با تجارب تازه، موارد آشناتر را ترجیح می‌دهند. به‌طوری‌که در انتخاب یک موضوع، بدون در نظر گرفتن دیگر عوامل، به‌احتمال بیشتر، موضوعی را انتخاب خواهند کرد که با آن آشنایی بیشتری دارند.
در زندگی روزمره ممکن است رفت‌وآمد از مسیری را ترجیح دهند که به آن عادت کرده‌اند. آن‌ها به‌سختی حاضر به تغییر مسیر خود می‌شوند. این افراد حیطه محدودتری را برای فعالیت انتخاب می‌کنند و ثبات بیشتری در علاقه به حیطه فعالیت خود نشان می‌دهند و تا زمانی که به تغییرات جدید خو بگیرند، کمی دچار تنش و ناراحتی خواهند شد.
دکتر سیما فردوسی، روان‌شناس و مشاور خانواده در گفت‌وگو با چاردیواری، درباره نشانه‌های افراد انعطاف‌ناپذیر می‌گوید: این افراد، حرف، حرف خودشان است. تغییر، آن‌ها را ناراحت می‌کند. شرایط جدید را به‌راحتی نمی‌پذیرند و موقعیت‌های جدید و محیط‌های ناآشنا، در آن‌ها ترس و حالت عصبی ایجاد می‌کند و به‌هیچ‌عنوان نمی‌توانند خود را به‌راحتی با محیط و شرایط جدید سازگار کنند.
افراد انعطاف‌ناپذیر، اعتمادبه‌نفس پایینی دارند، از نظر شخصیتی هم خیلی رشدیافته نیستند و از نظر روحی - روانی هم آدم‌های شاد و خوشحالی به نظر نمی‌رسند؛ درحالی‌که افراد، هرقدر اعتمادبه‌نفسشان بالاتر باشد، تواضعشان هم بیشتر است، خلاق‌تر هستند و به‌طور حتم از انعطاف‌پذیری بیشتری هم برخوردار هستند.
از نظر این روان‌شناس، افراد انعطاف‌پذیر، سالم‌تر و رشد یافته‌تر هستند. آن‌ها درباره تغییرات اجباری، واکنش مناسب‌تری دارند و راحت‌تر آن‌ها را تحمل می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، زندگی یک فرد انعطاف‌پذیر در یک زمینه فرهنگی متفاوت از فرهنگ خود، آسان‌تر و قابل‌تحمل‌تر خواهد بود تا یک فرد انعطاف‌ناپذیر که به‌سختی می‌تواند چنین شرایطی را تحمل کند؛ درحالی‌که افراد انعطاف‌پذیر، به‌راحتی تفاوت‌های بین افراد را می‌پذیرند و نسبت به تغییرات، مقاومت نکرده و سعی می‌کنند تغییرات را بپذیرند، نه این‌که مانع اتفاق آن شوند.
دلایل انعطاف‌ناپذیری برخی افراد
افرادی که انعطاف‌پذیر نیستند، به چند دسته تقسیم می‌شوند؛ دسته اول کسانی هستند که از کودکی به‌عنوان کودکان سخت از آن‌ها یاد می‌شده و همین سختی و انعطاف‌ناپذیری تا بزرگ‌سالی نیز همراه آنان بوده است.
دسته دیگر، افرادی هستند که از نظر شخصیتی و روحی- روانی به مشکلاتی برخورده‌اند که باعث انعطاف‌ناپذیری آن‌ها شده است.
دکتر فردوسی ضمن دسته‌بندی افراد انعطاف‌ناپذیر می‌گوید: درباره حل مشکل دسته دوم، باید مراجعه به یک روان‌شناس یا مشاور صورت بگیرد، با فرد صحبت شود و به‌طور اصولی تحت درمان قرار بگیرد.
وی می‌افزاید: دسته دیگر انعطاف‌ناپذیرها، افرادی هستند که از بهره هوشی بالایی برخوردار نیستند، این افراد نمی‌توانند مسائل را تحلیل کنند و به این مسئله فکر کنند که این موضوع می‌تواند شکل دیگری هم داشته باشد، چون فکر و ذهن تحلیلگری ندارند، نمی‌توانند انعطاف لازم را هم داشته باشند.
دسته آخر کسانی هستند که در خانواده‌های این‌چنینی بزرگ شده‌اند؛ یعنی پدر یا مادر یا هر دو، رفتارهای انعطاف‌ناپذیر زیادی داشته‌اند و فرد در چنین خانواده‌ای، لجبازی، یک‌دندگی و انعطاف‌ناپذیری را یاد گرفته است که البته تغییر در این دسته، اگر از هوش نسبتاً خوبی هم برخوردار باشند، آسان‌تر و عملی‌تر از دیگر دسته‌های افراد انعطاف‌ناپذیر است.
کودکان سخت امروز، بزرگ‌سالان انعطاف‌ناپذیر فردا
بیشتر از دو ماه طول کشید تا متین چهارساله، کمی خود را با شرایط مهدکودک سازگار کند، آن هم خیلی محدود و فقط در حد ماندن به‌شرط بودن با مادرش، اما همین حد هم برای او که از زمان به دنیا آمدن، هیچ تغییری را نمی‌پذیرفت و در مقابل کوچک‌ترین تغییری، عکس‌العمل نشان می‌داد، پیشرفت بزرگی محسوب می‌شود.
دکتر کتایون خوشابی، روان‌پزشک کودکان در گفت‌وگو با چاردیواری، ضمن اشاره به این موضوع که تفاوت شخصیتی افراد از زمان کودکی خود را نشان می‌دهد، می‌گوید: کودکان بر اساس ویژگی‌های ذاتی به چند دسته تقسیم می‌شوند؛ 40 درصد از کودکان را کودکان راحت تشکیل می‌دهند که مدیریت رفتاری آن‌ها برای دیگران به‌ویژه والدین، راحت است. آن‌ها کودکانی خوش‌رو و خوش‌اخلاق با میزان تحرک طبیعی هستند که مکانیسم‌های سازگاری بسیار خوب می‌دارند و همین موضوع موجب می‌شود به‌راحتی با هر محیط و شرایط جدید، خود را سازگار کنند، بدیهی است انعطاف‌پذیری بالای این کودکان است که باعث می‌شود به‌راحتی با مسائل کنار بیایند و والدین برای کنترل رفتار آن‌ها دچار زحمت نشوند.
وی می‌افزاید: از طرف دیگر، 10 درصد آن‌ها را کودکان سخت و دشوار تشکیل می‌دهند. کودکانی که مدیریت رفتارشان برای دیگران سخت است و از ویژگی‌های آن‌ها می‌توان به کج‌خلقی و پرتحرکی اشاره کرد.
همچنین کودکان دشوار هنگام ارتباط با دیگران و محیط جدید به‌راحتی کنار نمی‌آیند، نسبت به تغییرات حساس هستند و قدرت انطباق و کنار آمدن آن‌ها با هر چیز جدید، بسیار کم است. نسبت به شکست و باخت، ظرفیت خوبی ندارند و واکنش‌های بیشتری از خود نشان می‌دهند. آستانه تحمل پایین‌تری نسبت به دیگران دارند، یعنی در مواجهه با ناکامی‌ها، به‌شدت عکس‌العمل تند رفتاری از خود نشان می‌دهند، خشمگین می‌شوند، گریه می‌کنند و جیغ‌وداد به راه می‌اندازند؛ و در یک‌کلام، انعطاف‌ناپذیر هستند، بدیهی است کنترل این‌گونه رفتارها از طرف دیگران کار آسانی نیست.
دکتر خوشابی معتقد است این‌گونه کودکان در آینده هم از انعطاف‌پذیری کمتری در برخورد با تغییر و تحولات زندگی برخوردارند.
کودک انعطاف‌ناپذیر
در بخشی از ویژگی‌های افراد، ژنتیک نقش مهمی دارد و تغییر آن، راحت نیست. یکی از این ویژگی‌ها، انعطاف‌ناپذیری است؛ اما دکتر کتایون خوشابی، روان‌پزشک کودکان معتقد است: با علم به این‌که تغییر دادن رفتار کودکان انعطاف‌ناپذیر، کار راحتی نیست، اما نمی‌توان گفت هیچ کاری برای این مسئله از دست والدین برنمی‌آید؛ والدین می‌توانند کارهای بسیار زیادی را برای کمی بهتر کردن شرایط این‌گونه کودکان انجام دهند.
ازآنجاکه کودکان انعطاف‌ناپذیر نسبت به هرگونه تغییر، واکنش نشان می‌دهند و حاضر به امتحان کردن هیچ‌چیز جدیدی نیستند، والدین می‌توانند به‌طور مثال با واردکردن یک غذای جدید که کودک حتی حاضر به چشیدن آن نیست، به سفره خانواده، با صبر و حوصله زیاد، خودشان از آن غذا مصرف کنند و کم‌کم کودک را برای تجربه هر مورد جدیدی آماده کنند و با همین تمرین‌های کوچک، انعطاف‌پذیری را به او یاد دهند.
دکتر خوشابی درباره وارد کردن این کودکان به محیط‌های جدید مثل مهدکودک می‌گوید: ورود به این محیط‌ها برای کودکانی با انعطاف‌پذیری کم، باید به‌آرامی صورت بگیرد تا بتوانند به‌تدریج با محیط جدید کنار بیایند و با مربی خود و کودکان دیگر، ارتباط برقرار کنند؛ اما در این حالت ممکن است حضور مادر برای چند هفته یا حتی چند ماه در کنارشان به انعطاف‌پذیری آن‌ها و کنار آمدن با محیط جدید کمک کند. بنابراین این‌گونه کودکان باید آهسته‌آهسته در معرض تغییر و تحولات قرار گیرند. درباره تحمل کم کودکان انعطاف‌ناپذیر در مقابل شکست، باید پدر و مادر بازی‌ای را ترتیب دهند که در آن هیچ‌گونه امتیاز اضافی به کودک تعلق نگیرد و والدین بگذارند او با مسئله شکست روبه‌رو شود.
بچه‌های انعطاف‌ناپذیر باید یاد بگیرند در هر بازی، یک برنده وجود دارد و یک بازنده و تأکید والدین بر این مسئله که لذت بردن از بازی مهم است و بردن یا باختن در آن، آن‌قدرها هم اهمیت ندارد، می‌تواند کم‌کم او را برای پذیرش شکست‌ها آماده کند.
مثال‌های بالا نشان‌دهنده این است که پدر و مادر می‌توانند خودشان راهکارهایی بدهند و برای نرم کردن رفتار کودکشان، کارهای صحیح‌تری را انجام دهند؛ اما اگر تمام این راهکارها موثر نبود، بهتر است کودک انعطاف‌ناپذیر در یک گروه قرار گیرد و در کنار کسی که تجربه روان‌شناسی یا روان‌پزشکی کودک دارد، با گروه‌درمانی و بازی‌درمانی، رفتارهای انعطاف‌ناپذیر او درمان شود.
چگونگی رفتار با افراد انعطاف‌ناپذیر
نمی‌توان به‌طورقطع عنوان کرد که انعطاف‌ناپذیری در مردان بیشتر است یا زنان، اما نکته اینجاست که زندگی با افراد انعطاف‌ناپذیر، چه این فرد در نقش مرد خانه، یا خانم خانه و حتی یکی از فرزندان باشد، دشوار است و در بیشتر موارد، رفتار با این افراد نیاز به صبر و حوصله زیاد و همین‌طور آگاهی در این زمینه دارد.
دکتر سیما فردوسی، روان‌شناس، درباره رفتار با افراد انعطاف‌ناپذیر می‌گوید: به‌طورمعمول این افراد، اعتمادبه‌نفس پایینی دارند، پس برای بدتر نشدن اوضاع، نباید با آن‌ها طوری رفتار کنیم که اعتمادبه‌نفسشان خدشه‌دار شود، تحت هیچ شرایطی نباید در محیط خانه تحقیر شوند، چون این موارد فقط باعث بیشتر شدن انعطاف‌ناپذیری در آن‌ها می‌شود.
باید دقت کنیم در چارچوب خانواده به آن‌ها شخصیت دهیم، کمی با ملایمت با آن‌ها برخورد کرده و کمک کنیم احساس خوب بودن و مثبت بودن را داشته باشند، در این صورت می‌توان امید داشت که انعطاف‌پذیری بیشتری از خود نشان دهند.
اما شما افراد انعطاف‌ناپذیر عزیز؛ اگر می‌خواهید در این مورد تغییراتی در خود به وجود آورید تا زندگی راحت‌تری داشته باشید، با آغوش باز به استقبال تغییر بروید. استقبال از تغییرات، بخش ضروری انعطاف‌پذیری است.
با یادگیری تطابق‌پذیری بیشتر، وقتی با تغییری روبه‌رو شوید، در پاسخ به آن، مجهزتر خواهید بود. افرادی که انعطاف‌پذیری بیشتری دارند، از وقایع زندگی به‌عنوان فرصتی استفاده می‌کنند تا جهت‌دهی تازه‌ای پیدا کنند. درحالی‌که دیگران ممکن است با بروز تغییرات ناگهانی، خرد شوند؛ افراد انعطاف‌پذیر، خود را تطابق می‌دهند و بر آن غلبه می‌کنند. تحقیقات نشان می‌دهد انعطاف‌پذیری، موضوعی فوق‌العاده و غیرقایل تصور نیست، بلکه همه می‌توانند آن را یاد بگیرند. این قابلیت با رفتار و عملکرد خاصی تعریف نمی‌شود و از فردی به فرد دیگر متفاوت است. در این خصوص اگر روی خصوصیات متداول افراد با انعطاف‌پذیری بالا تمرکز کنید، راه خوبی را در پیش گرفته‌اید؛ اما یادتان باشد با تکیه بر قدرت و توان خودتان، آن را اجرا کنید.
