سنگ قبرنویسی

در طول تاریخ نوشته‌ها و طراحی‌هایی که روی سنگ‌قبرها موجود بوده است به فرهنگ و باورهای رایج یک قوم و آداب و رسوم خاص آنها در تکریم و بزرگداشت عزیز از دست رفته اشاره می‌کند. نوشتن شعر، خصوصیات فرد، اشاره به شغل او و حکاکی آیات قرآنی در میان ایرانیان مرسوم بوده است.

از دیرباز تاکنون سنگ قبرها توجه محققینِ فعال در عرصه‌های گوناگون را به خود جلب کرده‌اند. سنگ قبرها به عنوان منابع تاریخی و فرهنگی‌، روایت‌گر مضامینی هستند که در عرصه‌ی تاریخ به دست فراموشی سپرده شده‌اند. بررسی سنگ قبرها از جنبه‌های گوناگون از جمله مطالعه‌ی معماری، هنری و بررسی تاریخی امکان‌پذیر است. در این مقاله سعی شده است به عرصه‌ای که کمتر به آن توجه شده است یعنی بررسی محتوایی نوشته‌های حکاکی شده روی سنگ قبرها، اشاره‌ای بکنیم.
در طول تاریخ نوشته‌ها و طراحی‌هایی که روی سنگ‌قبرها موجود بوده است به فرهنگ و باورهای رایج یک قوم و آداب و رسوم خاص آنها در تکریم و بزرگداشت عزیز از دست رفته اشاره می‌کند. نوشتن شعر، خصوصیات فرد، اشاره به شغل او و حکاکی آیات قرآنی در میان ایرانیان مرسوم بوده است. از آنجایی که نوشته‌ی حکاکی شده هم چون شناسنامه‌ی کسی بوده است که رخت بربسته و به دیار ابدیت پیوسته، انتخاب بهترین متن و گزینش زیباترین چینش اجزاء در کنار یکدیگر همواره برای بازماندگان فرد متوفی مهم بوده است. در ادامه اشاره‌ای می‌شود به نمونه‌هایی از اشعار و آیاتی که در سنگ‌ قبرنویسی‌ها رایج است.

نمونه‌هایی از اشعار روی سنگ قبور
سنگ مزار معرف روزهای خوش و ناخوشی است که هرکس از همان آغاز تولد تا نقطه‌ی مرگ طی کرده است. در سوگ عزیز از دست رفته گاهی اشعاری با سوز و ناله‌های درون به شکل خاصی که تنها مختص فرد متوفی است سروده می‌شود. اشعار عامیانه نوشته شده در حاشیه‌های سنگ مزار که حتی گاهی از نظر قواعد شعری نیز درست نیستند حاکی از همین احساس خالص بازماندگان هستند. در ادامه به نمونه‌هایی از این دست اشعار عامیانه اشاره می‌کنیم. نمونه‌های انتخاب شده از دو مقاله‌ی مختلف که به بررسی نوشته‌های روی سنگ مزار یکی در یزد و دیگری در حرم حضرت فاطمه معصومه (ع) پرداخته‌اند، انتخاب شده است.  
«سنگ قبر محمد زمان که در عملیات عمرانی در کوچه شیخداد پیدا شده مربوط به سال 978 هجری می‌باشد. اشعار موجود بر روی سطح سنگ به خط نستعلیق و در زیر قاب سنگ حک شده است: محمد زمان عزم جنت نمود/ وطن کرد در قصر عنبر سرشت//چو تاریخ پرسید لب من گشود/ گفتم که بود جای مادر بهشت.» (جباری کلخوران، 1389)
بر روی سنگ قبر یکی از شاعران یزد که به شوخی معروف بود، متوفی در سال 990 هجری، شعری این چنین زیبا سروده شده است: «شوخی آن بی قرینه‌ی عالم/ که نبودش در این زمانه قرین// از عرب تا عجم به صنعت او/ ندهد کس نشان به روی زمین//شرح تاریخ فوت او پرسید/ گفتمش جای او بهشت برین.» (همان)
بر روی سنگ مزاری دیگر که نام فرد مشخص نیست و مربوط به قرن 13 هجری است شعری این چنین سوزناک سروده شده است: «شد فصل بهار گشتم از غصه هلاک، دارم جگر/ کباب و چشم نمناک/ گلها همه سر زخاک/ بیرون کردند الا گل من که سر فرو برده به خاک.» (همان)
سنگ مزار حجه الاسلام حاجی میرزا علی قلی آقا شهیدی خویی با این چنین شعر زیبایی آراسته شده است: «وفدت علی الکریم بغیر زاد/ من الحسنات و القلب السلیم// و حمل الزاد اقبح کل شیء/ اذ کان الوفود علی الکریم.» (حسینی اشکوری، 1388) این شعر رایج که در اکثر سنگ قبرهای موجود در حرم حضرت فاطمه معصومه دیده می‌شده است شعری است که معروف است که امام علی (ع) بر روی سنگ قبر سلمان فارسی نوشته‌اند. معنی این شعر زیبا از این قرار است: بدون هیچ زاد و توشه‌ای از حسنات و قلب سلیم و پاک بر شخص کریمی وارد شدم چرا که در پیشگاه کریم بردن زاد و توشه زشت‌ترین کار است.

چند نمونه از آیات و دعاها روی سنگ قبور
ایمان به جهان آخرت و سرای باقی و ایمان به حی لایموت در باور معتقدین به دین‌های توحیدی و الهی همواره ریشه دوانده است. در میان ایرانیان نیز اعتقاد به این اصل مسلم، مرگ عزیزان و مواجهه با آن را تا اندازه‌ی زیادی برای بازماندگان آسان می‌کند. نوشتن آیات و دعاهایی که همواره موجب پررنگ‌تر شدن این ایمان در قلب و جان بازماندگان می‌شود از همان آغاز دیده می‌شده است. در ادامه به نمونه‌ای از این دست آیات اشاره می‌کنیم:
1. كُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ وَیَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ: هر که بر روی این(زمین) است، محکوم به فناست. و تنها ذات با عظمت و دارای جود و رحمت پروردگارت باقی می‌ماند. (سوره الرحمن، آیه 26 و 27)
2. إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیْهِ رَاجِعونَ ؛ ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم .( سوره بقره،آیه 156)
3. هو الحی الذی لا یموت
4. توسل به ذوات مقدسه معصومین نیز در بسیاری از نوشته‌ها دیده شده است. الهی،بنبی عربی و رسول مدنی/ و أخیه اسدالله مسمی بعلی/ و بزهرا و بطولِ و بأمِ ولدتها/ و بسبطین و شبلیه همانجل ذکی/ وبسجاد و بالباقر و الصادق حقا/ و بموسی و علیِ و تقیِ و نقی/ و بذا العسگر والحجة القائم حق/ الذی یضرب بسیف بحکم ازلی
نتیجه‌گیری
نوشته‌های حکاکی شده روی سنگ مزار مسافرانِ دیار باقی، بیش از هرچیز هم چون کتابی  بازتاب دهنده‌ی ایمان، باور، اعتقادات و فرهنگ هر قومی هستند. سنگ مزار گذشتگان در ایران با مزین شدن به اشعاری که عموما بازتاب دهنده‌ی احساسات خالص بازماندگان و سوزِ درون است از یک طرف و هم چنین آمیخته شدن با آیات و اعتقادات مذهبی از طرفی دیگر، نمود بارزی از فرهنگ ایرانی هستند.