نقش حساس انقلابیون در اولین انقلاب اسلامی تاریخ (5)

انقلابیون بصیر پا به رکاب رهبری انقلابی

در میان مقاطع گوناگونی که اولین انقلاب اسلامی با آنها مواجه شد، سه مقطعِ تعیین رهبری پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله، دوران حکومت عثمان و دوران حکومت امیرالمومنین علیه السلام را می توان به عنوان مقاطعی مهم، که نیازمند هوشیاری و مقاومت انقلابیون در برابر انحرافها بود، معرفی کرد. در شماره های قبل به دو مقطع تعیین رهبری پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و دوران خلافت عثمان اشاره شد. در این نوشتار مرحله حکومت امام علی علیه السلام مورد بررسی قرار می گیرد.

سوابق انقلابی بر باد رفته

پس از قتل عثمان، انقلابیون با روشنگری به موقع توانستند اقبال عمومی مردم را به سمت امام علی علیه السلام سوق دهند؛  در حالی که افرادی چون طلحه و زبیر نیز گزینه هایی برای خلافت بودند.  با این حرکت به موقع، دوره ی جدیدی از تحولات در تاریخ انقلاب اسلامی صدر اسلام رقم خورد.
امام علی علیه السلام ابتدا با مردم اتمام حجت نمود که اگر خلافت را بر عهده بگیرد، طبق قرآن و سیره رسول الله صلی الله علیه و آله عمل خواهد کرد. با این حال مردم و بزرگان انقلاب با او بیعت کردند. امام در اولین سخنرانی بعد از بیعت، چنان صریح سخن گفت که خواص را در آزمونی سخت قرار داد، خصوصا آنان که در دوره های قبل، از بیت المال برای خود کیسه دوخته بودند:

« بدانید هر زمینی که عثمان تقسیم کرده یا مالی از بیت‌المال که هدیه داده است به بیت‌المال باز می‌گردد... به خدا قسم حتی اگر ببینم که با این مال زنان به ازدواج مردان در آمده باشند (مهر زنان شده باشد) و کنیزانی خریداری شده باشند باز هم آن را به بیت‌المال بر می‌گردانم!! »
روزی طلحه، زبیر، عبد الله بن زبیر، مروان، ولید و تعداد دیگری از قریشیان در مسجد جمع شده گفتند به شرطی با امام علی علیه السلام بیعت می کنند   که امام با اموالی که به دست آورده اند، کاری نداشته باشد. و واضح است که امام این شرط را نپذیرفت: «من اجازه ندارم در اجرای حقوق الهی در مورد شما یا غیر شما کوتاهی کنم».
آری همین صلابت و روحیه انقلابی علی بن ابی طالب علیه السلام برای او دشمن ساز بود.  پس از این پاسخ قاطع امام بود که این انقلابیون سابق، به ایجاد تفرقه، آشوب و شورش در برابر حکومت اسلامی دست زده، فتنه ی جمل را به وجود آوردند.

صحنه غبارآلود فتنه

جمل جنگی بین بزرگان انقلاب اسلامی بود. در سویی از میدان ام المومنین،  همسر پیامبر صلی الله علیه و آله به همراه طلحة الخیر مجاهد بزرگ اسلام، یکی از اعضای شوری  و عشره مبشره،  و زبیر پسر عمه رسول الله صلی الله علیه و آله، مبارز و مجاهد و انقلابی بزرگ و همچنین از اعضای شوری و عشره مبشره قرار داشت. در سوی دیگر امام علی علیه السلام، پسر عمو و داماد پیامبر صلی الله علیه و آله، از مبارزان و انقلابیون بزرگ و با سابقه فراوان، به همراه انقلابیون بزرگی چون ابن عباس مفسر و عالم بزرگ، عمار بن یاسر صحابی و انقلابی بزرگ و... ایستاده بودند.
بسیار واضح است که چنین صحنه ای موجب انشقاق در بین جامعه شده، مردم را به دو دستگی دچار می کند. قبل از آنکه اصحاب جمل به بصره رفته، علناً پرچم مخالفت با امام بردارند در کوفه شروع به تفرقه افکنی کردند.  در همین ابتدای کار، عمار از موقعیت اجتماعی خود استفاده کرده، از آبروی خود مایه گذاشت  و روشنگری نمود. در نتیجه این حرکت او أبو هیثم، أبو أیوب، سهل بن حنیف و جماعتی از مردم نزد امام آمده، از فتنه انگیزان اعلام برائت کرده، از امام درخواست کردند اقدام لازم را انجام دهد و اعلام کردند مطیع او خواهند بود.

موضع گیری به موقع خواص بابصیرت

صفین نیز صحنه ای مشابه جمل بود. در جمل کسانی در برابر امام ایستادند که هرچند سابقه ای در اسلام داشتند اما در هر صورت پیمان شکنی کرده بودند.  این در حالی بود که معاویه، از همان ابتدا از بیعت با امام سر باز زده، عَلَم خونخواهی خلیفه مقتول را بلند کرده، امام علی علیه السلام را شریک در قتل عثمان معرفی کرده و خواستار اجرای احکام اسلام شده بود!! این اوضاع نیز خود فضایی غبارآلود ایجاد کرده بود.
نقش عمار در جنگ صفین در مقابله با جنگ روانی دستگاه معاویه نیز بسیار مهم است. او در تشویق مردم برای حضور در میدان نبرد به همراه امام حسن علیه السلام به کوفه می رود و در آنجا خطبه خوانده مردم را به جبهه دعوت میکند. 
او که فهمیده بود در این جنگ شهید خواهد شد  از تمام ظرفیت خود استفاده کرد تا فضای غبارآلودی که معاویه درست کرده بود را رفع کند. امام حسین  علیه السلام در جنگ صفین فرمود:

«پدرم امیر المومنین علیه السلام به من گفت: "من تقسیم کننده جهنم هستم"».

در این هنگام عمار گفت: «منظور پدرت این است که هرکه با اوست بر حق است و هر که با معاویه است گمراه و گمراه کننده بوده، بر باطل است»

برخی گفته اند شنیدیم که عمار در صفین این حدیث را می خواند:

«شنیدم پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام می گفت: "...خوشا به حال آنکه تو را دوست بدارد و با تو صادق باشد و مرگ بر آنکه با تو دشمن بوده، با دروغ با تو برخورد کند گروه اول رفقای من و همسایگان تو در بهشت اند و بر خداست که گروه دوم را در قیامت در جایگاه دروغگویان قرار دهد"» 
او با موضع گیری صریح و گواهی دادن بر گمراهی معاویه و یارانش موجب شد ابو زینب که دچار تردید شده بود مطمئن گردد که حق با امام علی  علیه السلام است.  تاثیر عمار آنقدر بود که چون خبر شهادت مالک اشتر به معاویه رسید از شهادت عمار هم یاد کرد: «ای مردمِ شام، علی دو دست داشت یکی عمار بن یاسر و دیگری مالک اشتر. خدا هر دوی آنها را قطع کرد!»

فتنه ای که برپا شد

هرچند در این مقطع، افرادی چون عمار در رفع شبهه و ایجاد بصیرت تلاش کردند، اما تعداد انقلابیونی که دست به چنین کاری بزنند آنقدر نبود که بتوانند بر فضای غبارآلود و مشتبه فتنه غلبه کند. نهایتاً کم بصیرتی مردم و نبود تعداد کافی خواص آگاه و بصیرت افزا موجب شد فتنه انگیزی معاویه به ثمر نشسته، تفرقه ای شدید در لشکر امام علی  علیه السلام به وجو بیاید.

پی نوشت:

1) نقض العثمانیة، اسكافى ؛ ص36.
2)  پس از آنکه در 409 سال قبل، دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد علی بن ابی طالب علیه السلام رعایت نشد، و در طی این مدت چهار ساله، چنان فرهنگ جامعه تغییر کرد که در انظار عمومی، علی علیه السلام، طلحه، زبیر، عثمان و... همگی در یک سطح و جزو سران و بززرگان انقلاب شناخته می شدند. اما خود در مورد ماجرای شورای شش نفره تعیین خلیفه بعد از عمر به این مطلب اشاره کرده می فرماید: کار به جایی رسیده که من را در کنار چنین افرادی قرار می دهند.
3) این کار تبعات سنگینی دارد. بازگرداندن چنین مالی به معنای آن است که خریدن کنیزها نیز باطل بوده، ازدواج‌هایی که این اموال در آن‌ها مهر قرار گرفته مشکل دارد. و اینها اموری است که تنش‌های بسیار را ایجاد خواهد کرد.
4) نهج البلاغة، خطبه 15.
5) البته تمام این رفتارها بعد از بیعت ابتدایی آنان با امام بوده است. 
6) نقض العثمانیة، اسكافى ؛ ص38.
7) برای اطلاع از روحیه انقلابی امام علی علیه السلام ر.ک: مقاله «امام علی علیه السلام یک انقلابی است نه دیپلمات»
8) در کتب قدیمی تاریخ از ماجرای قتل عثمان، جمل و صفین به عنوان فتنه نام برده شده است زیرا در این مقاطع حق و باطل بسیار به هم مشتبه شد و مردم دچار سردرگمی گردیدند.
9)  بنا بر آیه شش سوره احزاب همسران رسول الله صلی الله علیه و آله مادران مومنان هستند: « النَّبِی أَوْلَى بِالْمُوْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ»
10) شورای تعیین خلیفه بعد از عمر که خود عمر افرادش را تعیین کرده بود. اعضای این شوری از منزلت اجتماعی بالای در بین مردم برخوردار بودند. 
11) بنا بر حدیثی که اهل سنت نقل کرده اند، پیامبر صلی الله علیه و آله به ده نفر بشارت بهشت داده بود که طلحه و زبیر هر دو جزو آنها هستند. البته امام علی  علیه السلام نیز یکی از آنها است!
12) نقض العثمانیة، اسكافى، ص 38 و 39. 
13) موضع گیری در برابر بزرگانی چون طلحه و زبیر و... قعطا هزینه هایی نیز برای انسان خواهد داشت. چنین نیست که همه کلام انسان را قبول کنند بلکه برخی با توجه به سوابق این بزرگان انسان را محکوم می کنند. با این حال عمار از بیان حق و دفاع از اصول منصرف نشد.
14) نقض العثمانیة، اسكافى، ص: 39.
15) وفای به پیمان  و بیعت در بین عربهای آن زمان بسیار مهم بود. در زمان بیعت مردم با ابوبکر چون امام علی  علیه السلام دستور پیامبر صلی الله علیه و آله را یادآور شد خیلی ها گفتند: حق با توست اما دیر آمدی ما با ابوبکر بیعت کرده ایم و نمی توانیم بیعت خود را نقض کنیم!
16) جمهرة خطب العرب ؛ ج‏1 ؛ ص294.
17) پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرموده بود: «گروه ستمکار و ظالم در جنگ، تو را خواهند کشت.» این بیان رسول خدا صلی الله علیه و آله در ذهن تمام مردم بود به طوری که وقتی او در صفین شهید شد، معاویه برای توجیه خود گفت: «علی که او را به این میدان آورده او را کشته است!» حرفی که امام چنین به آن جواب داد: «با این حساب، حمزه سید الشهدا و جعفر بن ابی طالب را نیز پیامبر صلی الله علیه و آله کشته است!»
18) الأمالی الخمیسیة، شجرى جرجانى ؛ ج‏1 ؛ ص177.
19) الأمالی الخمیسیة، شجرى جرجانى، ج‏2، ص: 253.
20) جمهرة خطب العرب، ج‏1، ص: 319.
21) أسماءالمغت.

محمّد بخشی                 
کارشناس علوم حوزوی         
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان

مطالب مرتبط:

از انقلاب اسلامی پیامبر خاتم تا انقلاب اسلامی ایران

مردم، و شکر نعمتی بزرگ در طول تاریخ

سیره شناسی رسول خدا در حوزه بصیرت دینی

امام علی(ع) یک انقلابی است نه یک دیپلمات! 

سیاست های انقلابى امام علی علیه السلام 

بصیرت و دین شناسی، دو مشعل فروزان  

سیاستی عین دیانت 

فیلم های مرتبط:

آینده انقلاب اسلامی ایران از زبان امام علی علیه السلام

صوت های مرتبط:

بازخوانی سخنان رهبر معظم انقلاب درباره فصل دوم دوران بیست‌وسه ساله رسالت پیامبر اسلام