راز مهاجرت پرندگان- جلسه ششم

اهداف جلسه:

وسایل مورد نیاز:

مقدمه

در پنج درس گذشته مطالب مهم و ارزشمندی درباره مهاجرت، علل و عوامل آن، مسیر های مهاجرت پرندگان و همچنین مهاجرت پرندگان بومی ایران آموختید. در این درس قصد داریم درباره رفتار های پرندگان در هنگام پرواز و همچنین غریزه مهاجرت شان تحقیق و بررسی کنیم.

رفتار پرندگان هنگام پرواز

برخی از پرندگان مهاجر شب پرواز هستند، مانند گونه های متعدد پرندگان حشره خوار که طی روز تغذیه می کنند و در طول شب به پرواز ادامه می دهند. آنها رنج کم خوابی را به جان می خرند تا از برخی خطرات مثل شکار توسط پرندگان بزرگ تر در امان باشند. برخی دیگر روز پروازند مانند پرندگان بزرگی که ناچارند به جریان های باد گرم ناشی از تابش آفتاب تکیه کنند. در میان پرندگان دریایی مهاجران مختلفی وجود دارند که می توانند در طول تغییر مکان های شبانه شان، امتداد حوزه های آب را شناسایی کنند.
دانشمندان سه شیوه در رفتارهای پروازی پرندگان تعیین کرده اند:
1. پرندگان مهاجری که صف جلو پروازشان وسیع و پراکنده است: اینان مسیر خود را از میان کشتزار ها انتخاب می کنند و موانع موجود در راه را پشت سر می گذارند. مثل گنجشک ها، این پرندگان کوچک و مهاجران شب پرواز.

2. پرندگان مهاجری که با صف گسترده و سر دسته مشخص: این پرندگان برای ردیابی مسیرشان از رودخانه ها، رشته کوه ها، دره ها و خطوط ساحلی استفاده می کنند. مانند کاکائی های خندان.

 3. مهاجرانی که صف جلوی پروازشان بسته و تعدادشان کمتر است: این پرندگان در نقاط خاصی از مسیر مثل تنگه جبل الطارق اجتماع می کنندو نمونه ی سنتی این نوع از پرندگان، لک لک است که از گستره های آب فاقد جریان های گرمایی لازم برای پرواز، خودداری می کند و برای ترک اروپا و رسیدن به افریقا در انتظار شرایط خاص اقلیمی و وزش بادهای مساعد می ماند.

پرندگان مهاجر در ارتفاعات متفاتی پرواز می کنند اما اغلب محدوده ای مابین 150 متر تا 600 متر را برای پرواز انتخاب می کنند. اوج پرواز پرندگان در طول مهاجرت بسیار متغییر است. توانایی جسمی هر گونه باهم متفاوت است و همه پرندگان قدرت پرواز یکسان ندارند. 
مقطع زمانی نیز در ارتفاع پرواز موثر است، ثابت شده است که ارتفاع پرواز در مهاجرت های بهاری نسبت به مهاجرت های پاییزی خیلی بیش تر است. ساعت و مرحله مهاجرت نیز نقشی بسزا دارد، مثلاً طبق یک قاعده کلی، مسافران روز پرواز ارتفاع پروازشان از مسافران شب پرواز کم تر است. عامل تعیین کننده بعدی، شرایط جوی است. بی شک هنگامی که هوا خیلی بد باشد، ممکن است مهاجرت دچار وقفه موقت، یا حتی گاهی توقف کامل شود.

غریزه مهاجرت در پرندگان

تا این بخش از پروژه که آموخته های بسیاری کسب کردید آیا این سئوال برایتان پیش نیامده که روند مهاجرت چگونه شکل می گیرد؟ و همچنین پرنده ها برای تعیین دقیق زمان تغییر مکان و ساعت پرواز، به چه انگیزه ای پاسخ می دهند؟
در مورد پاسخ سئوالات بالا دانشمندان اتفاق نظر ندارند. با این حال، در مورد نقش عوامل بیرونی در روند فیزیولوژیک مهاجرت پرندگان همه اتفاق نظر دارند. این همان عامل تعیین کننده دیگر رفتارهای حیوانات و گیاهان است. مثلاً برگریزان درختان خزان کننده نیز نتیجه همین عامل دقیق و تغییر ناپذیر است. آنان از طریق طول مدت تابش خورشید که در طول سال در حال دگرگونی است، رفتار خود را تغییر می دهند. 

می دانیم که انقلاب های خورشید بلند ترین و کوتاه ترین روزهای سال اند و اعتدال های خورشیدی روزهایی هستند که طول شب و روز برابر است که یک بار در بهار و یک بار در پاییز رخ می دهد.
از انقلاب تابستانی تا اعتدال پاییزی، روز ها به تدریج کوتاه می شود تا اینکه با شب برابر شود. از اعتدال پاییزی تا انقلاب زمستانی شب ها بلند تر می شود و دوباره از انقلاب زمستانی تا اعتدال بهاری، طول روز اندک اندک افزایش می یابد و از اعتدال بهاری تا انقلاب تابستانی، روزها از شب ها بلند ترند. این کوتاه و بلند شدن روزها که حاصل وضعیت و گردش سیاره ما به دور خورشید است، اثرات مختلفی بر حیات کره زمین دارد. از جمله، تغییر فصل ها و دگرگونی های عمیقی که در عرض های جغرافیایی میانی و قطبی دو ٌنیم کره احساس می شود. در استوا هیچ گونه تغییر و تحولی ایجاد نمی شود، طول روزها در تمام سال یکسان است و تغییر فصل ها اصلاً وجود ندارد. 
 

مدت تابش آفتاب، یعنی زمان نورگیری در تمام طول سال، بر فعالیت درونی پرندگان تأثیر می گذارد. دانشمندان برای برانگیختن واکنش های فیزیولوژیک در پرندگان مختلف، مدت تابش نور را در آزمایشگاه ها تغییر دادند، و پاسخ پرندگان به محرک آزمایشگاهی همانند پاسخ شان به فضای باز طبیعی بود.
با توجه به آزمایشات و مطالعات صورت گرفته، نتیجه می گیریم که دوره تابش خورشید در افزایش یا کاهش ترشحات غدد جنسی پرندگان نقش تعیین کننده ای دارد به نحوی که حداقل و حداکثر میزان فعالیت این غدد، که با اقامت در منطقه آشیانه سازی همزمان می شود، هیچ تأثیری در آغاز کوچ ندارد، در حالی که مراحل میانی این فعالیت که همزمان با پاییز و بهار است، پرندگان را به آغاز مهاجرت وا می دارد. 

با همه ی این بحث ها نمی توان به یقین گفت که میان فعالیت غدد جنسی و تغییر مکان برای مهاجرت رابطه علت و معلولی وجود دارد. ممکن است این دو صرفاً دو فرایند مستقل باشند که به انگیزه بیرونی خاصی پاسخ می گویند. تغییرات دوره تابش خورشید، تغییرات متعددی در سوخت و ساز ایجاد می کند که غدد درون ریز دیگری مانند تیروئید و هیپوفیز در آنها دخالت دارند، و یکی از تأثیرات شان ذخیره کردن چربی است که در پرندگان مهاجر بسیار اهمیت دارد.
با وجود همه تحقیقات و مطالعات صورت گرفته، برخی دانشمندان عوامل دیگری را برای مهاجرت و جابجایی پرندگان موثر می دانند. از جمله دمای هوا، آنان بر این باورند که تغییر ناگهانی هوا ممکن است علت اصلی مهاجرت پرندگان باشد. 

مسافت پروازی پرندگان

عوامل بیرونی مانند تغییر تابش نور خورشید، تغییر ناگهانی آب و هوا، کمبود غذا و هزاران دلیل دیگر برای کوچ پرندگان آورده شده است، اما پرندگان با هر غریزه و به هر دلیلی که مهاجرت می‌کنند مسلماً قهرمان حیوانات مهاجر به شمار می‌روند. در هیچ یک از جاندارانی که مهاجرت بخشی از زندگی آنها محسوب می شود، چنین جابجایی در تعداد گونه، وسعت و مسافت پروازی دیده نشده است. در میان خود پرندگان، چلچله‌های دریایی قطبی قهرمان هستند. این پرندگان عجیب همه ساله از قطب شمال به قطب جنوب مهاجرت می کنند و مجدد به محل زادآوری خود باز می گردند. آنها در هر سفر خود بیش از نوزده هزار کیلو متر را طی می کنند و از این بابت برترین پرندگان مهاجر به حساب می آیند.

اغلب پرندگان خشکی در طول مهاجرت های خود توقف های نسبتاً کوتاهی دارند. اما یکی از پرندگان، مرغ باران نوع آمریکایی به یک مهاجرت طولانی بدون توقف برفراز اقیانوس می‌پردازد، می‌تواند از نوا اسکوشیا مستقیماً به آمریکای جنوبی یعنی یک مسافت تقریبا 2400 مایلی را از روی آب بدون توقف پرواز کند.

تکلیف1: درباره شکل پرواز پرندگان بیش تر تحقیق کنید و برای هر نوع شکل پرواز گونه ی پرنده ای را بیابید که به آن سبک پرواز می کند. فعالیت خود را به صورت گزارش تصویری برای ما ارسال نمایید.

تکلیف2: بعد از شناسایی مسیر های مهاجرت در درس های گذشته برای این جلسه مسافت های متفاوت پروازی در پرندگان را بیابید و برای هر کدام دلیل بیاورید. تحقیق خود را کامل نموده و برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: برای آشنایی بیش تر با پرندگان مهاجر و محل زمستان گذرانی آنها می توانید از منطقه حفاظت شده و تالاب بین المملی میانکاله در شمال کشورمان بازدید نمایید.

منابع مطالعه: جهت کسب اطلاع بیش تر در زمینه رفتار پروازی پرندگان، هم چنین غریزه مهاجرت در آنها کتاب "مهاجرت پرندگان"، نوشته: جیمز فیشر و ترجمه: فرج الله خداپرستی، انتشارات پدیده را مطالعه نمایید.
 

بخش پژوهش های دانش آموزی سایت تبیان
تهیه: الهام گارسچی - تنظیم: یگانه داودی

مطالب مرتبط

نظریه راز مهاجرت پرندگان- جلسه اول
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه دوم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه سوم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه چهارم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه پنجم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه ششم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه هفتم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه هشتم