راز مهاجرت پرندگان- جلسه دوم

اهداف جلسه:

وسایل مورد نیاز:

مقدمه

تا این بخش از پروژه با پرندگان، اهمیت آنها در محیط زیست و انواع گونه های آنها آشنا شدید و در ادامه، مفهوم انقراض و انواع گونه های در خطر انقراض در ایران را آموختید. در این جلسه قصد داریم درباره مفهوم مهاجرت و همچنین علل مهاجرت پرندگان از نقاطی به نقاط دیگر بحث و بررسی کنیم. 

مهاجرت

آیا تاکنون به مهاجرت و مفهوم آن با دقت اندیشیده اید؟ چرا برخی از گونه ها دست به سفرهایی چنین دورو دراز می زنند؟ چرا بعضی از جانوران مهاجرت می کنند و بعضی دیگر، نه؟ مهاجرت یکی از شورانگیز ترین پدیده های رفتاری جانداران است. واژه مهاجرت به مفهوم جابجائی فصلی، منظم و گسترده ای است كه بین نواحی زاد آوری تابستانی و نواحی زمستانی صورت می گیرد. به زبان ساده، مهاجرت عملی است كه جاندار به واسطه آن محیط زندگی خود را تغییرداده مسافت هایی منظم را طی می نماید.

تنها پرندگان مهاجرت نمی کنند، بلکه در تمام رده های جانورشناسی، گونه های جانوری دست به مهاجرت می زنند. اما مهاجرت پرندگان، شناخته شده ترین نوع مهاجرت و نیز یکی از زیباترین آنها است. با مطالعات صورت گرفته امروزه دریافتیم که در بین پرندگان دو نوع مهاجرت دیده می شود یكی مهاجرت روزانه و دیگری مهاجرت فصلی. مهاجرت روزانه پرندگان جهت تأمین تغذیه روزانه انجام می گیرد، در حالی كه در نوع فصلی آن پرنده در یك فصل معین زادگاه و محل تولید مثل خود را ترك نموده و در فصل دیگر مراجعت می نماید.

تاکنون به این موضوع اندیشیده اید که پرندگان برای مهاجرت فصلی هزاران کیلومتر مسافت را می پیمایند، آنها چگونه این مهارت را آموخته اند؟ شاید اجتناب ناپذیر باشد كه بگوئیم پرندگان در هنر پرواز به استادی رسیده اند به طوریكه این توان پرواز را جهت مهاجرت های فصلی طولانی بكارمی برند. بنابر این مهاجرت پرندگان بسیار شگفت آمیزاست. تعداد پرندگان كه هر ساله مهاجرت می كنند حدود پنجاه میلیارد قطعه تخمین زده شده است. در ایران تقریبا ۳۴۰ گونه (حدود ۷۰% از گونه های پرندگان ایران) از پرندگان مهاجرند.
جهت آشنایی بیش تر با مهاجرت پرندگان فیلم زیر را ملاحظه نمایید.

رفتارهای مهاجرت

آیا تاکنون اندیشیده اید که پرندگانی که کیلومتر ها مسافت را برای زمستان گذرانی و یا دوری از سرما طی می کنند، چگونه می توانند محل قبلی خود را بیابند؟ امروزه برای بعضی از این پرسش ها، و انواع رفتارهای پرندگان هنگام کوچ زمستانی، پاسخ های مشخص پیدا شده است که بیشتر جانور شناسان آنها را پذیرفته اند. در عوض، پرسش های دیگری باقی است که انتظار می رود پژوهش های آینده آنها را تأیید کند.
گونه های مختلف پرندگان عادات و رفتار متفاوتی در هنگام مهاجرت دارند. بعضی از گونه ها به پروازهای دسته جمعی علاقه ای نشان نمی دهند و بطور انفرادی پرواز می کنند ولی در اكثر پرندگان مهاجرت های دسته جمعی دیده می شود. بعضی از آنها كه سرعت پرواز، طرز تغذیه و عادات یكسانی داشته و با سایر گونه ها اختلاف دارند، دسته های مخلوط تشكیل داده مهاجرت می نمایند. در پرندگانی نظیر غازهای وحشی كه به طور دسته جمعی و به صورت وی (v) پرواز می کنند، كمتر دیده شده كه با سایر پرندگان مخلوط شوند و در بسیاری پرندگان ساحلی و غیره دیده شده كه دسته هایی شامل چندین گروه مختلف تشكیل داده مهاجرت می كنند.
 

در مهاجرت های دسته جمعی بدلیل اینكه چشم های بیش تری محل تغذیه و وجود دشمنان را نظاره می كنند تلفات كمتری وجود داشته، از امكانات بیش تری برای زنده ماندن برخوردار می گردند. پرندگانی كه در شب مهاجرت می نمایند شاید به دلیل اینكه احتمال خطر كمتری برای آنها وجود دارد به ندرت تشكیل دسته و گروه می دهند. در مهاجرت های پائیزی كه از شمال به جنوب صورت می گیرد دیده شده است كه پرندگان نابالغ چند روز یا چند هفته زودتر به این امر مبادرت نموده اند.

مهاجرت پرندگان بومی ایران

درست است که همه پرندگان مهاجرت نمی‌كنند، ولی پدیده‌ی مهاجرت آنقدر همه‌گیر است که در مطالعه‌ی پرندگان در طبیعت نقش مهمی دارد. بعضی از پرندگان بومی هستند و در تمام فصول سال در سراسر منطقه‌‌ی پراكندگی خود باقی می‌مانند. این بدان معنی نیست كه فرد فرد آنها هرگز مهاجرت نمی‌كنند، بلكه منظور این است كه جابه جائی آنها از حدود منطقه پراكندگی گونه تجاوز نمی‌نماید. بعضی دیگر نیمه مهاجرند، یعنی تعدادی از آنها مهاجرت می‌كنند و عده‌ای دیگر باقی می‌مانند. معمولاً جمعیت‌های شمال منطقه‌ی پراكندگی یك گونه مهاجرت می‌كنند، در حالی كه جمعیت‌های جنوبی ساكن می‌مانند. ولی در برخی موارد فقط بعضی از افراد گونه مانند پرنده‌های نابالغ مهاجرت می‌كنند و بقیه‌ی جمعیت در منطقه‌ی زاد و ولد خود باقی می‌مانند. پرندگان مهاجر واقعی گونه‌هائی هستند كه تمام افراد آنها در پائیز منطقه زاد و ولد خود را ترك می‌گویند و به قرارگاه زمستانی هرساله مهاجرت می‌كنند.

حال این سئوال برای ما پیش می آید که آیا پرندگان بومی که در شهر یا کشور خود می بینیم، مهاجرت می کنند؟ و اگر جواب این سئوال مثبت است، مهاجرت آنها به چه صورت است؟ اگر بخواهیم به سئوال بالا پاسخ دهیم باید گفت در کشور ما اصولا دو نوع مهاجرت داخلی و بین‌المللی وجود دارد. به عنوان مثال در یک نوع پرنده به نام "فیش مرغ" می‌توان این دو نوع مهاجرت را دید. یک نوع از این پرنده‌ها از روسیه به سمت ایران و افغانستان حرکت می‌کنند و زمستان را در ایران می‌گذرانند، اما نوع دیگر آنها در غرب ایران زندگی می کنند و مهاجرت داخلی انجام می‌دهند.

مهاجرت داخلی یا بومی اغلب به صورت عمودی صورت می‌گیرد. مهاجرت عمودی به این منظور است که پرندگان مسافت عرضی را طی نمی‌کنند، بلکه از ارتفاعات مثلاً هزار متری به ارتفاعات ۲۰- متری می‌روند. به عنوان مثال پرنده‌های کوهی که در ارتفاعات دماوند به سر می‌برند، زمانی که در آن ارتفاع‌ها برف بیاید به دامنه کوه که گرم‌تر است و غذا بهتر یافت می‌شود؛ مهاجرت می‌کنند.

همچنین از این دست مهاجرت می‌توان به پرندگان دو دریاچه ارژن و پریشان اشاره کرد. این دو دریاچه حدود ۱۲ کیلومتر با یکدیگر فاصله دارند، اما دریاچه پریشان ۱۲۰۰ متر پایین‌تر از دریاچه ارژن است، بنابراین هنگامی که هوا سرد می‌شود پرندگان به سمت دریاچه پریشان مهاجرت می‌کنند.

مهاجرت پرندگان غیر بومی به ایران

کشور ما ایران با دارا بودن موقعیت خاص جغرافیایی و آب و هوای چند فصل، باعث شده که این سرزمین مکانی برای استراحت یا مقصد خوش آب و هوایی برای پرندگان بومی و غیر بومی فراهم کند؛ به طوری که ما هر ساله شاهد مهاجرت دسته‌جمعی انواع گونه‌های پرنده به کشورمان هستیم. اهمیت موضوع، مهاجرت پرندگان و نقشی که این رویداد فصلی می‌تواند در جذب گردشگر، اقتصاد و سلامت جامعه داشته باشد، باعث شده تا ۱۸ اردیبهشت به نام روز پرندگان مهاجر نامگذاری شود.
از بین گونه هائی که در ایران زادو ولد می کنند، در حدود 140 گونه صرفاً بومی هستند که به ندرت از منطقه ی زاد و ولد خود خارج می شوند. از طرف دیگر 95 گونه مهاجر واقعی می باشند که هنگام پاییز ایران را ترک می کنند و زمستان را در نواحی گرم تر می گذرانند. بیش تر اینها به سمت جنوب غربی و به آفریقا می روند، ولی در حدود 12 گونه از آنها به جانب جنوب شرقی رو می آورند تا زمستان را در شبه قاره ی هند بگذرانند.

12 گونه از پرندگانی که در شمال ایران زاد و ولد می کنند، گرچه مهاجر واقعی هستند ولی منطقه ی زمستان گذرانی آنها از حد جنوبی ایران تجاوز نمی کند. در حدود 100 گونه باقی مانده نیمه مهاجر می باشند. در بعضی موارد پرندگان شمال ایران به جنوب این کشور مهاجرت می کنند، در حالی که پرندگان جنوبی در جای خود باقی می مانند. در موارد دیگر جمعیت بیش تر پرندگان بومی ایران در زمستان به علت آمدن جمعیت های مهاجر از مناطق شمالی تر خارج از کشور، از لحاظ تعداد افزایش زیادی حاصل می کنند.

از قریب به 100 گونه پرندگان مهاجر که به طور منظم در ایران دیده می شوند ولی زاد و ولد نمی کنند، حدود 80 گونه در پاییز به ایران می آیند تا زمستان را در این کشور بگذرانند. بیست گونه ی باقیمانده فقط مهاجر عبوری هستند که از منطقه ی زاد و ولدشان در شمال به سوی منطقه ی زمستان گذرانی خود که خارج از ایران و در سمت جنوب شرقی و یا جنوب غربی قرار دارد، در حرکت می باشند. این پرندگان ممکن است به تعداد زیاد طی چند هفته ی معدود یکبار در بهار و بار دیگر در پاییز در یران مشاهده شوند. ولی در بقیه ی فصول سال بسیار نایاب هستند یا به کلی دیده نمی شوند. نقشه زیر مسیر مهاجرت پرندگان زمستان گذران در ایران را نشان می دهد.

تکلیف1:

برای این جلسه سه گونه پرنده بومی ایران را که در فصل زمستان مهاجرت می کنند را انتخاب کنید. پراکندگی این گونه ها در ایران، نحوه مهاجرت و مسیر مهاجرت این پرندگان را مشخص نمایید. از فعالیت خود گزارشی تهیه نموده و برای ما ارسال نمایید.
تکلیف2:

درباره مهاجرت جانداران دیگر از جمله پستانداران تحقیق و پژوهش نمایید. فعالیت های خود را به صورت گزارش تکمیلی همراه عکس برای ما بفرستید.
محل بازدید/ اردو/ خرید:

برای آشنایی بیش تر با پرندگان بومی کشوران و همچنین گونه های مهاجر از موزه طبیعت و حیات وحش ایران، دارآباد بازدید نمایید. اطلاعات کامل درباره این موزه را می توانید از آدرس زیر در سایت تبیان مطالعه نمایید.

http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=293838

منابع مطالعه: جهت تکمیل اطلاعات خود و کسب اطلاع بیش تر در زمینه پرندگان، مهاجرت آنها و جایگاه شان در طبیعت می توانید کتاب "جایگاه پرندگان در طبیعت"، نویسنده: جان دورست، ترجمه: کامبیز بهرام سلطانی، انتشارات موج سبز را مطالعه نمایید.

بخش پژوهش های دانش آموزی سایت تبیان
تهیه: الهام گارسچی - تنظیم: یگانه داودی

مطالب مرتبط

نظریه راز مهاجرت پرندگان- جلسه اول
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه دوم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه سوم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه چهارم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه پنجم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه ششم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه هفتم
نظریه راز مهاجرت پرندگان– جلسه هشتم