اولین اجتماع مردم به جاهلیت پس از پیامبر!
فضای حاكم بر جامعة زمان خلافت حضرت علی علیه السلام بسیار آشفته و متلاطم بود. از یك‌سو یاری نشدن امام از جانب برخی و از سوی دیگر غارت‌های پیاپی و خون‌آلود معاویه، اوضاع را دشوار كرده بود.
اولین اقبال مردم به جاهلیت پس از پیامبر اكرم اجتماع سقیفه بود كه مسیر تاریخ را تغییر داد. فتنه‌ها آشكار گردید و جهالت های كهنه دوباره سر باز نمود و مردم بر خلاف سفارش‌های مكرر پیامبر6در حركتی قهقرایی به عصر جاهلیت خود برگشتند. جامة زیبای اسلام را از هم دریدند و به قمیص خشن خود ملبس شدند و با حركت‌های انحرافی، بر نخستین ضلالت و بی‌‌عدالتی مهر تأیید كوبیدند.
امام علی علیه السلام در خطبة قاصعه این واپس‌گرایی را گوش‌زد می‌كند و می‌فرماید:
«فأطفئوا ما كمن فی قلوبكم من نیران العصبیى و أحقاد الجاهلیى، فإنّما تلك الحمیى تكون فی المسلم من خطرات الشیطان و ...» ؛ «ای مردم، آتشی را كه از شراره‌های تعصب و كینه‌های جاهلیت در دل‌هاتان به كمین نشسته است، خاموش كنید كه این تعصّب در مسلمان از خطرهای شیطانی، غرور كشش‌ها و دم‌های جادویی اوست. بر آن شوید كه تاج خاك‌ساری را بر سر نهید، فخرفروشی‌ها را زیر پا له كنید و گردن‌كشی را از گردن‌هاتان فرو ریزید».
و در ادامه مردم را هشدار داده و چنین می‌گوید:
«زنهار كه امروز با موضع‌گیری آشكار در برابر خداوند و جنگ مسلحانه با مومنان، در سركشی فرو رفته‌اید و زمین را به فساد كشیده‌اید. پس خدای را، خدای را، در كبرورزی ناشی از غرور و فخرفروشی‌های جاهلی، كه باروری بذرهای دشمنی را زمینه‌ای است مساعد و دمیدن‌های شیطان را جایگاهی مناسب، كه امت‌های پیشین و مردم قرن‌های گذشته را بدان فریفت، تا آنجا كه در تاریك‌نای جهل و گمراهی‌اش فرو رفتند.
هان، زنهار از فرمان‌بری مه‌تران و بزرگا‌ن‌تان كه به گوهر خویش می‌نازند و بر پایة پیوند خونی‌شان برتری می‌فروشند و برآنند كه دامان پروردگارشان را لكه‌های ننگ باشند، نیكی‌های خدا را در مورد خود منكر می‌شوند؛ انكاری از سر ستیز با فرمان او و انحصارطلبی در نعمت‌هایش. اینان تعصّب را استوانه، هر فتنه و آشوبی را تكیه‌گاه اصلی، و جاهلیت را شمشیرهایی آخته‌اند.
حضرت علی در تمام این گفته‌ها و دردِ دل‌ها، یك نكته را در نظر دارد و آن اینكه ای مسلمانان، بدانید اگر روزی از اسلام روی برگردانید یا از آن برای دنیای خود استفاده كنید، به مغاك گرفتاری دچار خواهید آمد؛ همان گرفتاری كه روزی در میان آن دست و پا می‌زدید
«ألا و إنّكم قد نفضتم أیدیكم من حبل الطاعى و ثلمتم حصن الله المضروب علیكم بأحكام الجاهلیى و ...» ؛ «زنهار كه اینك دست از رشتة طاعت كشیده‌اید و با احكام جاهلیت بر دژ الهی شكاف وارد آورده‌اید و بدانید كه از پس هجرت دیگر بار به بدویت روی آوردید و در پی هم‌بستگی توحیدی گروه گروه شدید، جز به نام اسلام وابسته‌اش نیستید و از ایمان جز تشریفاتش را نمی‌شناسید. فاش گویم كه شما، رشتة تعهّد اسلامی را گسیخته‌اید، حدودش را تعطیل كرده‌اید و احكامش را میرانده‌اید».
حضرت فاطمه علیهاالسلام در نكوهش مردم می‌فرماید:
«پس از مرگ پیامبر درنگ نكردید، مگر به مقدار آرام شدن فتنه و جای گرفتن قلادة آن و ندای شیطان مكار را اجابت كردید و شروع به خاموش كردن انوار دین روشن، و بی‌اعتنایی به سنت‌های پیامبر برگزیده نمودید.»
حضرت علی علیه السلام پس از رحلت پیامبر اكرم و در جواب دعوت عباس و ابوسفیان برای بیعت چنین فرمودند: «أیُّها الناس شقّوا أمواج الفتن بسفن النجاى و عرّجوا عن طریق المنافرى و ضعوا تیجان المفاخرى»؛ «ای مردم، با نیروی قایق‌های نجات، دل امواج فتنه را بشكافید، از خط پست كینه توزی فراتر آیید و تاج‌های فخرفروشی را زیر پا له كنید».
امام پس از جریان قتل عثمان به مردم رو كرده و دیگر بار جاهلیت را یادآوری می‌كند و می‌فرماید:
«بر این جریان (قتل عثمان) منطق حاكم نباشد و ریشه در فرهنگ جاهلیت دارد و اینان را در میان انبوه مردم، ریشه‌هایی بس عمیق باشد».
حضرت فاطمه در نكوهش مردم می‌فرماید: «پس از مرگ پیامبر درنگ نكردید، مگر به مقدار آرام شدن فتنه و جای گرفتن قلادة آن و ندای شیطان مكار را اجابت كردید و شروع به خاموش كردن انوار دین روشن، و بی‌اعتنایی به سنت‌های پیامبر برگزیده نمودید»
دلیل امام علی علیه السلام برای برشمردن صفات دوره جاهلی و گوش‌زد كردن آن، این بود كه مردم بدانند از كدام منجلاب نجات یافته و بر چه مركبی سوارند، كه اگر ریسمان این مركب رهوار را رها كنند، در جهنّمی سوزان گرفتار خواهند آمد كه هیچ‌گاه یارای نجات نخواهند داشت.
بر همین اساس است كه امام می‌فرماید:
«ألا و إنَّ بلیّتكم قد عادت كهیأتها یوم بعث الله نبیُّكم»؛ «به هوش باشید كه گرفتاری امروز شما، مانند روزگار بعثت پیامبر اكرم و واپسین لحظه‌های جاهلیت بازگشت كرده است».
و در جای دیگر می‌فرماید: «حتی إذا قبض الله رسوله رجع قوم علی الأعقاب و غالتهم السبل، و اتكلوا علی الولائج و وصلوا غیر الرحم و ...» ؛ «اما همین‌كه خداوند رسول خود را فرا خواند، گروهی به واپس گراییدند و در مغاك انحراف فرو رفتند و بر عناصر نفوذی جاهلیت تكیه زدند و به بیگانگان پیوستند. ساختار اسلام را از بنیاد جابه‌جا كردند و در غیر جایگاهش نهادند، كانون هر خطا و گناهی و در جایگاه غوطه وری در فساد و تباهی. آری، بدین سان، سرگردان وادی حیرت شدند و درست همانند راه و روش فرعونیان، در اوج سرمستی به از خود بیگانگی دچار آمدند.
نتیجه‌گیری
حضرت علی علیه السلام در تمام این گفته‌ها و دردِ دل‌ها، یك نكته را در نظر دارد و آن اینكه ای مسلمانان، بدانید اگر روزی از اسلام روی برگردانید یا از آن برای دنیای خود استفاده كنید، به مغاك گرفتاری دچار خواهید آمد؛ همان گرفتاری كه روزی در میان آن دست و پا می‌زدید.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش نهج البلاغه تبیان
منابع:
نهج البلاغه
سایت اسلام کوئیست
اوضاع عرب جاهلی در نهج البلاغه، سالاری مهدی
مطالب مرتبط:
