تشریح مقایسه‌‌ای ماهی - جلسه چهارم

 تشریح ماهی قزل آلای رنگین کمان

اهداف جلسه

آشنایی با صفات مهم در شناسایی ماهی. آموزش نحوه‌ی تشریح ماهی. تمرین کار گروهی

وسایل مورد نیاز:

ست تشریح-تشتک تشریح- روپوش آزمایشگاه- روزنامه- دستکش لاتکس- استریو میکروسکوپ- لام- خط کش- ذره بین- صابون یا مایع ظرف شویی- شیشه ساعت

هزینه

متوسط

در این جلسه از الگوی مشابهی مثل جلسه ی قبل پیروی می کنیم. سعی کنید از همه ی مراحل تشریح فیلم و عکس تهیه کنید. اگر امکانات عکاسی ندارید آن را نقاشی کنید. در مواردی که نیاز به ثبت داده است داده ها را در جداولی ثبت کنید و بعد در نرم افزار اکسل وارد کنید.

معرفی نمونه: قزل آلای رنگین کمان از خانواده ی آزاد ماهیان است. این ماهی همان ماهی قزل آلایی است که معمولا در بازارهای ماهی فروشی به قیمت مناسب می‌توان آن را تهیه کرد. این ماهی یک ماهی غیر بومی است و به کشور ما معرفی شده است.

شناسایی: ماهی را در تشتک تشریح قرار دهید. ترجیها در گروه های سه یا چهار نفره کار کنید. ابتدا مانند جلسه ی قبل از یک کلید شناسایی ماهی‌های آب شیرین ایران استفاده کنید. همانطور که اشاره شد می‌توانید از کلید شناسایی موجود در کتاب تنوع زیستی ماهیان حوضه‌ی جنوبی دریای خزر، تالیف دکتر اصغر عبدلی و دکتر مهدی نادری استفاده کنید. اگر این کتاب در دسترستان نیست قیل از جلسه این عبارت را در اینترنت جستجو کنید: fresh water key identification

اسم گونه‌ی این ماهی را پیدا کنید. و خصوصیات کلیدی آن را به دقت ببینید. و یادداشت کنید.

مراحل مقدماتی:

سپس با توجه به تصویر فوق، اجزای ماهی را که در شکل نشان داده شده بیابید. در ناحیه سر به سوراخ بینی توجه کنید. سرپوش آبششی و خط جانبی و انواع باله ها را بیابید.

اجزای بدن قزل آلا

شکل کلی بدن قزل آلا به نظر شما چگونه است؟

همان طور که گفتیم باله‌ی پشتی و مخرجی در شناسایی و نام گذاری ماهی‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است. این باله‌ها دارای شعاع های سخت و نرم هستند که در شناسایی ماهی‌ها مهم اند.

برخی از شعاع‌های غیر منشعب سخت و برخی نرم اند. همچنین شعاع های منشعب نرم اند. ماهی شناسان برای شناسایی نمونه این شعاع ها را که در انگلیسی (Ray) نامیده می‌شود می شمرند. شعاع های سخت و نرم باله ی پشتی و مخرجی را بشمارید و هر کدام را در یک ستون یادداشت کنید.

یک سوزن را بردارید و داخل سوراخ بینی فرو کنید. آیا سوراخ بینی به حلق راه دارد؟ می بینید که سوراخ بینی انتهایش مسدود است و به حلق راه ندارد. در عوض اگر سوزن را از سرپوش آبششی وارد کنید می بینید که وارد حلق و دهان ماهی می شود. در واقع ماهی ها سوراخ بینی دارند اما بینی نه زیرا از طریق بینی نفس نمی کشند ( در مورد کپور هم همین طور است). حس بویایی ماهی ها خیلی کم و وابسته به مواد شیمیایی داخل آب است. آنها از این اطلاعات برای رفتن از نواحی آلوده استفاده می کنند. آزاد ماهیان مثل قزل آلا از این اطلاعات برای یافتن مسیر در حین مهاجرت هم بهره می برند.

دهان قزل آلا را باز کنید. دندان های آن را بررسی کنید. دندان های قزل آلا برای گرفتن و نگه داشتن طعمه تخصص یافته اند نه جویدن. قزل آلا طعمه اش را می بلعد. برای همین با بررسی محتویات معده می توان به رژیم غذایی اش پی برد.

حالا ماهی را بردارید. سرپوش آبششی را با توجه به شکل پیدا کنید.

نحوه‌ی برداشتن سرپوش آبششی

قیچی یا اسکالپل را از سرپوش آبششی برده و از انتهای قسمت آزاد آن را ببرید، سرپوش آبششی را از سر ماهی جدا سازید. آبشش‌ها از زیر آن مشخص می‌شوند. آبشش ها روی هم قرار گرفته اند و دارای بخش‌های زیر هستند: کمان آبششی، رشته‌های آبششی، خار آبششی که سفید رنگ و اره مانند است.

نحوه‌ی در آوردن آبشش ها

خارهای آبششی در داخل حلق مانع از خروج ذرات غذایی می شوند.

خارهای آبششی مانند کپور مانع از خروج ذرات غذایی شده و آبشش ها را از ضربه حفظ می کنند.

آبشش ها را بشمارید. تعداد آنها چه فرقی با کپور داشت؟

سپس با قیچی آبشش بالایی را از بقیه جدا کنید و گوشه‌ای قرار دهید. در هر طرف ماهی قزل آلا دارای چهار جفت کمان آبششی است. خارهای آبششی را بشمارید. همان طور که اشاره شد تعداد خار آبششی یکی از صفت های مهم در رده بندی است.

کمان و خار آبششی در قزل آلا

خار آبششی

حال در امتداد خط میانی شکم از باله‌ی سینه ای تا زیر پوزه با قیچی یک شکاف طولی ایجاد کنید. سپس در ابتدا و انتهای آن دو برش به سمت بالا بزنید. آنها را از بالا به هم وصل کنید،اندام های داخلی ماهی نمایان می شود.

اندام های داخلی قزل آلا

شکل شماتیک اندام های داخلی قزل آلا

پرده‌ی دور قلب را پاره کنید و قلب را بیرون بیاورید. قلب دو حفره‌ای است. زیر گلو در حفره‌ی پوششی قلب قرار دارد. خون سیاهرگی در ماهی های استخوانی ابتدا وارد دهلیز و سپس وارد بطن می شود. دیواره‌ی دهلیز نازک و دیواره‌ی بطن ضخیم است. خون از بطن وارد حفره‌ای به نام پیاز آئورتی می‌شود که در ماهی‌های استخوانی در ابتدای آئورت شکمی قرار دارد. قلب را بررسی کنید و سعی کنید دهلیز و بطن را مشخص کنید. شکل قلب را ترسیم کنید.

کبد و کیسه ی صفرای قزل آلا

طحال

لوله‌ی گوارش از حلق آغاز می‌شود و به مری می‌رسد. بعد از مری لوله‌ی پر پیچ و خمی آغاز می‌شود. معده ناحیه‌ی نسبتا مشخصی است. طحال (Spleen) بزرگ است و در نزدیکی معده قرار دارد. طحال مسئول ساخت و ذخیره‌ی سلول‌های خونی است.

Dar

Dar

روده به مخرج ختم می شود.

خارج کردن دستگاه گوارش

پرده‌ی دور روده را با دقت پاره کنید. سپس روده را با کمک پنس باز کنید. دستگاه گوارش را با دقت از ابتدا از بدن جدا کنید. سپس از ناحیه‌ی مخرج نیز ببرید. آن را با احتیاط طوری باز کنید که پاره نشود بعد سپس با یک خط کش طول آن را اندازه بگیرید. نسبت طول روده به طول بدن را بدست آورید. فکر می کنید از این نسبت چه استفاده ای می توان کرد؟

معده‌ی قزل آلا

ناحیه‌ی پیلوریک

معده ی قزل آلا به نسبت کپور مشخص تر است. گوارش در معده آغاز می شود. ناحیه ای که دارای زوائدی به نام زوائد پیلوریک است مانند روده ی کوچک در بدن ما عمل می کند. در این قسمت اسید و آنزیم به غذا اضافه می شود و با حرکات ماهیچه ای درهم آمیخته می شود.

ناحیه‌ی پیلوریک دارای زوائدی به نام زوائد پیلوریک است. این ناحیه در ماهیانی گوشتخوارند یا رژیم غذایی گوشتخواری هم دارند دیده می شوند. این ناحیه مانند روده ی کوچک در بدن ما عمل می کند و هضم نهایی و جذب مواد را بر عهده دارد.

مانند ماهی کپور یک کیسه‌ی بزرگ شفاف پر از هوا در قسمت پشتی حفره‌ی بدن وجود دارد. به این اندام مثانه‌ی شنا، یا Swim bladder یا Air Bladder گفته می‌شود. باید دقت کنید که حین تشریح به آن آسیب نزنید. این کیسه مملو از گازهای مختلف، اکسیژن، ازت و دی اکسید کربن است. این مثانه در تطبیق وزن مخصوص ماهی با آب حین شنا در اعماق مختلف دخالت دارد. اگر مثانه‌ی شنا را با دقت و بدون آسیب زدن خارج کنید می توانید با استفاده از نی داخل آن را با هوا بدمید و آن را درون تشت کوچکی از آب قرار دهید و نحوه‌ی شناور شدن آن روی آب را ببینید. وقتی ماهی‌ها در عمق کمتری شنا می کنند با پر کردن این مثانه از هوا به سطوح بالاتر می روند.

نحوه‌ی پر کردن مثانه‌ی شنا از هوا

شناور شدن مثانه‌ی شنا

دو کلیه‌ی تیره رنگ در قسمت پشتی به موازات ستون مهره‌ها وجود دارد از طریق میزنای به مثانه ارتباط پیدا می‌کند.

دو کلیه در دو طرف بدن به صورت نوار باریکی کشیده شده اند.

در هر طرف حفره‌ی شکمی در قزل آلای ماده یک کیسه‌ی پر از تخم وجود دارد که دارای غشاء نازکی است. در دو طرف حفره‌ی شکمی ماهی نر هم کیسه‌ی بیضه وجود دارد.

بیضه در نمونه ی نر و تخمدان در نمونه ی ماده ( در این نمونه‌ها نحوه‌ی تشریح تفاوت دارد )

به ترتیب از چپ به راست: بیضه، تخمدان. نحوه ی خارج کردن تخمدان

در تصویر نحوه‌ی خارج کردن بیضه و تخمدان را می بینید.

با نوک قیچی ( یا اسکالپل) و با احتیاط با کمک دبیر خود سوراخی در وسط استخوان جمجمه ی ماهی ایجاد کنید. سپس با لبه‌ی پهن قیچی به طور افقی استخوان‌ها را بردارید. سپس می‌توانید مغز ماهی را ببینید. هم چنین با برداشتن دو یا سه مهره می‌توانید نخاع را مشاهده کنید.

مکان مغز در سر ماهی

مغز قزل آلا

تمام داده‌های حسی ماهی ها با مغز پردازش می‌شود. مثلا عمل غیر ارادی و ساده ای مثل تنفس یا رفتار پیچیده ای مثل « این طعمه را بخورم یا نه»؟

لوب بویایی که بو و مزه را تشخیص می دهد داخل سوراخ بینی قرار گرفته است و با عصب بویایی به مغز وصل است. لوب بینایی در قزل آلا تخصص یافته است و بخش قابل توجهی از مغز را اشغال می کند. مخچه حرکات ماهیچه ها را تنظیم می کند.

چشم: قزل آلاها هم می‌توانند اجسام دور را ببینند هم نزدیک. مردمک بزرگ چشم این ماهی به نور زیاد اجازه‌ی ورود می‌دهد. چشم‌ها پلک ندارند. عدسی در چشم ماهی عقب و جلو می رود و آن را قادر می سازد اشیای دور و نزدیک را ببیند. هر یک از چشم‌ها طوری قرار گرفته که زاویه ی دیدش با دیگری همخوانی ندارد و چشم‌ها بر عکس ما برای دیدن یک جسم با هم همکاری نمی کنند.

چشم قزل آلا

عدسی چشم قزل آلا

ساختمان چشم

قاعده‌ی یکی از چشم‌ها را با دست فشار دهید و وقتی از حفره ی چشم کمی بیرون آمد آن را با قیچی یا اسکارپل ببرید.

خوب به ساختار چشم دقت کنید و سپس عدسی آن را دربیاورید و با آب و صابون یا مایع ظرف شویی بشویید. به نظر شما شکل چشم چه ربطی به سازش تغذیه‌ای ماهی دارد؟

تعیین سن ماهی: روش‌های مختلفی برای تعیین سن ماهی وجود دارد که یکی از ساده ترین آنها استفاده از فلس ماهی است. فلسها در اکثر ماهی ها مانند لایه ای روی پوست بدن را می پوشاند و آنها را از ضربه‌های احتمالی و آسیب شکارچیان حفظ می کند. در ماهی قزل آلا فلس ها کوچک است. با رشد ماهی خطوطی به صورت مدور دور یک مرکز شکل می گیرد. با شروع فصل سرما و توقف فصل رشد دایره‌های واضح تری روی فلس شکل می گیرد که می توان با شمردن آنها سن تقریبی ماهی را تخمین زد. با کناره‌ی قیچی یا پنس چند عدد فلس ( مثلا 10 عدد) از روی بدن ماهی بردارید. ترجیها فلس ها را از ناحیه بین خط جانبی تا باله‌ی پشتی جدا کنید. فلس‌ها را داخل آب و صابون یا آب و مایع ظرف شویی داخل یک شیشه ساعت قرار دهید تا آلودگی چربی و مواد لزج و مواد مخاطی روی آن پاک شود. سپس فلس را در زیر استریو میکروسکوپ قرار دهید و خطوط پر رنگ را بشمارید.

حلقه‌های رشد سالیانه

همان طور که دیدید ماهی حوض یک ماهی غیر بومی است. این ماهی از طریق رقابت غذایی اثر منفی بر روی اکوسیستم کشور ما می‌گذارد. پس دقت کنید که هیچ وقت آنها را در دریاچه‌ها یا رودخانه ها یا... رها نکنید.

با اتمام تشریح میز آزمایش را تمیز کنید و سپس با پنبه الکل ضد عفونی نمایید. تمامی ظروف را بشویید و خشک کنید و ضایعات را دور بریزید.

بازدید: امکان دارد با سایر همکلاسی ها و دبیر خود به یک استخر پرورش ماهی بروید.

منابع برای مطالعه ی بیشتر:

تنوع زیستی ماهیان حوضه ی جنوبی دریای خزر، تالیف دکتر اصغر عبدلی، دکتر مهدی نادری، انتشارات آبزیان

آزمایشگاه جانورشناسی 2، تالیف دکتر بهرام کیابی، دانشگاه پیام نور

و سایر فایل هایی که به این جلسه ضمیمه شده اند.

تمرین:

1- دستور کار این جلسه را با رسم شکل یا استفاده از عکس بنویسید.

2- به گروه های مختلفی تقسیم شوید و داده های همه ی نمونه ها را از لحاظ سن، جنسیت، وزن، ازتفاع و طول بدن، نسبت طول روده به طول بدن و ارتفاع باله ها و... یادداشت کنید.

3- تحقیق کنید چه ماهی های دیگری از خانواده ی آزاد ماهیان در ایران وجود دارند؟ کدام بومی و کدام غیر بومی اند؟

تطبیق داده‌ها:

تذکر: این بخش می‌تواند به عنوان یک جلسه‌ی جدا در نظر گرفته شود و دانش آموزان نتایج خود و تحلیل های خود را به صورت اسلاید و نقاشی و عکس برای سایر همکلاسی ها بیان کنند.

1. نسبت طول روده به طول بدن را بدست آورید. این نسبت بسته به رژیم غذایی ماهی ها تغییر می کند. در ماهی های گوشتخوار این نسبت کمتر از کیاهخوار است. تحقیق کنید رژیم غذایی هر یک از این دو گونه چیست و نتایج را تحلیل کنید.

2. شکل دندان ها را با توجه به رژیم غذایی تحلیل کنید.

3. تعداد آبشش را در دو گونه مقایسه کنید.

4. میانگین سنی جمعیت ها را مقایسه کنید. در جمعیت های پرورشی تنوع چندانی در سن نمونه ها وجود ندارد این مقایسه تنها به منظور یک تمرین اتجام دهید.

5. داده های خود از صفات شمارشی، خار آبششی. شعاع منشعب و غیر منشعب باله ی پشتی و مخرجی منظم کنید و تحقیق کنید تعداد این صفت ها در هر کدام از این گونه ها چقدر است.

6. ساختمان چشم را در دو گونه مقایسه کنید و درباره‌ی تفاوت آن در دو گونه یا شباهت آن و ارتباط آن با نحوه ی زندگی و نوع تغذیه آنها بحث کنید. تحقیق کنید چه سازش های دیگری در چشم ماهی ها برای شکار و زیستن در انواع زیستگاه ها حاصل شده است؟

7. شکل باله ها و فرم کلی بدن را مقایسه کنید. به نظر شما چه تفاوتی در فرم بدن این دو گونه وجود داشت؟ با توجه به نوع زیستگاه چگونه می توانید آن را تحلیل کنید؟

8. شکل مغز را در دو نمونه مقایسه کنید. درباره ی سایر سازش های دستگاه عصبی در ماهی ها تحقیق کنید.

بخش پژوهش های دانش آموزی سایت تبیان

تهیه: سارا قربانی - تنظیم: یگانه داودی

تشریح مقایسه‌‌ای ماهی - جلسه اول

تشریح مقایسه‌‌ای ماهی - جلسه دوم

تشریح مقایسه‌‌ای ماهی - جلسه سوم

تشریح مقایسه‌‌ای ماهی - جلسه چهارم