تشریح مقایسه‌‌ای ماهی - جلسه سوم
اهداف جلسه
آشنایی با صفات مهم در شناسایی ماهی. آموزش نحوه‌ی تشریح ماهی. تمرین کار گروهی
وسایل مورد نیاز:
ست تشریح-تشتک تشریح- روپوش آزمایشگاه- روزنامه- دستکش لاتکس- استریو میکروسکوپ- لام- خط کش- ذره بین- صابون یا مایع ظرف شویی- شیشه ساعت
هزینه
متوسط
تذکر: در انتهای این دو جلسه دانش آموزان باید داده های مختلف را تحلیل کنند. بنابراین با توجه به وقت کلاس دبیران محترم می توانند پس از باز کردن نمونه و دیدن کل اندام ها از هر گروه بخواهند به یک بخش بپردازند. مثلا گوارش، بینایی، دستگاه عصبی و...و سپس در جلسه ی جداگانه ای نتایج خود را به صورت یک سمینار کوتاه با اسلاید یا نقاشی و تصویر برای دیگران ارایه دهند.
همان طور که در جلسه‌ی قبل گقتیم برای تشریح باید نکات مربوط به اخلاق زیستی و حقوق جانوران را رعایت کرد. با توجه به این نکات فکر می کنید تشریح ماهی قزل آلای رنگین کمان و ماهی حوض را به چه دلیلی انتخاب کردیم؟
خیلی واضح است. چون نیازی نیست ماهی ها را در کلاس از بین ببرید و می توانید خیلی ساده آنها را از بیرون تهیه کنید.
ضمنا هر دوی این گونه ها گونه های غیر بومی هستند و تشریح آنها آسیبی به اکوسیستم نمی زند. ضمن اینکه به میزان زیاد پرورش داده می شوند. در این جلسه و جلسه ی بعد با نکات مشترکی در تشریح ماهی حوض و قزل آلای رنگین کمان مواجه می شوید. اما برای اینکه هر یک از جلسات جلسه ی کاملی باشد هر کدام را جداگانه توضیح می دهیم. سعی کنید از همه ی مراحل تشریح فیلم و عکس تهیه کنید. اگر امکانات عکاسی ندارید آن را نقاشی کنید. در مواردی که نیاز به ثبت داده است داده ها را در جداولی ثبت کنید و بعد در نرم افزار اکسل وارد کنید.
حتما همه‌ی شما حداقل یک بار از این ماهی در تنگ‌های آب، سر سفره‌ی هفت سین پذیرایی کرده‌اید. هر چند شاید حالا که با یک نمونه‌ی بزرگ از آن مواجه شده‌اید آن را نشناسید! این ماهی از خانواده کپور سانان است و یک گونه‌ی غیر بومی است. یعنی به اکوسیستم کشور ما معرفی شده است. به همین خاطر در برخی از موارد آسیب بسیاری به اکوسیستم های آبی کشور وارد کرده است. یکی از دلایل آن رقابت غذایی است. آیا می‌توانید دلایل دیگری هم پیدا کنید؟
شناسایی و معرفی نمونه: ماهی را در تشتک تشریح قرار دهید. ترجیها در گروه های سه یا چهار نفره کار کنید. ابتدا از یک کلید شناسایی ماهی‌های آب شیرین ایران استفاده کنید. این کلید‌ها برای تشخیص گونه‌ی جانوران برای مطالعات جانور شناسی به کار می‌روند.
می‌توانید از کلید شناسایی موجود در کتاب تنوع زیستی ماهیان حوضه‌ی جنوبی دریای خزر، تالیف دکتر اصغر عبدلی و دکتر مهدی نادری استفاده کنید. اگر این کتاب در دسترستان نیست قیل از جلسه این عبارت را در اینترنت جستجو کنید: fresh water key identification
ماهی حوض یا ماهی کپور را از داخل کلید شناسایی بیابید. اسم گونه‌ی این ماهی را پیدا کنید. و خصوصیات کلیدی آن را به دقت ببینید.
بررسی مقدماتی: با استفاده از یک خط کش بلند یا متر که با چسب و سوزن ثابت کرده‌اید طول ماهی را اندازه بگیرید. به شکل زیر دقت کنید:
دهان ماهی را ببندید و باله‌ی دمی را مانند شکل به هم نزدیک کنید. فاصله‌ی نوک پوزه تا نقطه‌ای که باله‌های دمی به هم نزدیک شده‌اند طول کل نام دارد. نحوه‌ی اندازه گیری طول استاندارد و طول چنگالی و ارتفاع بدن را هم در شکل می بینید که در این آزمایش آنها را اندازه گیری نمی‌کنیم.
اندازه گیری طول ماهی
خصوصیات ظاهری ماهی کپور( ماهی حوض)
سپس با توجه به تصویر فوق، اجزای ماهی را که در شکل نشان داده شده بیابید. در ناحیه سر به سوراخ بینی توجه کنید. فلس هایی که در شکل پایین به موازات بدن کشیده شده اند و از یک تا سی و سه شماره گذاری ده اند فلس های خط جانبی نام دارند. سرپوش آبششی که آبشش ها را در می‌گیرد را نیز بیابید و آن را نگاه کنید.
باله‌های ماهی را بررسی کنید و به کاربرد هر یک فکر کنید.
باله‌ی پشتی و مخرجی در شناسایی و نام گذاری ماهی‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است. این باله‌ها دارای شعاع های سخت و نرم هستند که در شناسایی ماهی‌ها مهم اند. برخی از شعاع‌های غیر منشعب سخت و برخی نرم اند. همچنین شعاع های منشعب نرم اند. ماهی شناسان برای شناسایی نمونه این شعاع ها را که در انگلیسی (Ray) نامیده می‌شود می شمرند.
حالا ماهی را بردارید. سرپوش آبششی را با توجه به شکل پیدا کنید.
قیچی را از سرپوش آبششی برده و از انتهای قسمت آزاد آن را ببرید، سرپوش آبششی را از سر ماهی جدا سازید. آبشش‌ها از زیر آن مشخص می‌شوند.
آبشش ها روی هم قرار گرفته اند و دارای بخش‌های زیر هستند: کمان آبششی، رشته‌های آبششی، خار آبششی که سفید رنگ و اره مانند است. آبشش ها را بشمارید. سپس با قیچی آبشش بالایی را از بقیه جدا کنید و گوشه‌ای قرار دهید. ماهی کپور دارای چهار جفت آبشش برای تنفس است. خارهای آبششی از خروج ذرات غذایی جلوگیری می کند. تعداد خارهای آبششی یکی از صفت های مهم در شناسایی ماهی ها هستند. با کمک یک ذره بین تعداد خارهای را بشمارید.
خار آبششی
داخل دهان ماهی را باز کنید. آیا دندان‌های آن را می بینید؟ دندان ماهی کپور حلقی است و در دهان دندان ندارد. این دندانها مانند آسیاب عمل کرده غذا را خرد می کنند. محل دندان‌های حلقی بعد از آبشش در ابتدای لوله گوارش است.
در امتداد خط میانی شکم از باله‌ی سینه ای تا زیر پوزه با قیچی یک شکاف طولی ایجاد کنید. سپس در ابتدا و انتهای آن دو برش به سمت بالا بزنید. آنها را از بالا به هم وصل کنید،اندام های داخلی ماهی نمایان می شود.
نحوه‌ی برش دادن ماهی کپور
با توجه به شکل‌ها اندام‌های داخلی کپور را شناسایی کنید.
شکل شماتیک اندام‌های داخلی کپور
پرده‌ی دور قلب را پاره کنید و قلب را بیرون بیاورید. قلب دو حفره‌ای است. زیر گلو در حفره‌ی پوششی قلب قرار دارد. خون سیاهرگی در ماهی های استخوانی ابتدا وارد دهلیز و سپس وارد بطن می شود. دیواره‌ی دهلیز نازک و دیواره‌ی بطن ضخیم است. خون از بطن وارد حفره‌ای به نام پیاز آئورتی می‌شود که در ماهی‌های استخوانی در ابتدای آئورت شکمی قرار دارد. قلب را بررسی کنید و سعی کنید دهلیز و بطن را مشخص کنید. شکل قلب را ترسیم کنید.
لوله‌ی گوارش از حلق آغاز می‌شود و به مری می‌رسد. بعد از مری لوله‌ی پر پیچ و خمی آغاز می‌شود. معده‌ی حجیم و مشخصی وجود ندارد. طحال (Spleen) بزرگ است و در نزدیکی معده قرار دارد. روده به مخرج ختم می شود. کبد در قسمت جلویی حفره‌ی بدن قرار دارد. کیسه‌ی صفرا نیز در آن مشخص است اما لوزالمده خیر.
پرده‌ی دور روده را با دقت پاره کنید. سپس روده را با کمک پنس باز کنید. دستگاه گوارش را با دقت از ابتدا از بدن جدا کنید. سپس از ناحیه‌ی مخرج نیز ببرید. آن را با احتیاط طوری باز کنید که پاره نشود بعد سپس با یک خط کش طول آن را اندازه بگیرید. نسبت طول روده به طول بدن را به دست آورید. فکر می کنید از این نسبت چه استفاده ای می توان کرد؟
یک کیسه‌ی بزرگ شفاف پر از هوا در قسمت پشتی حفره‌ی بدن وجود دارد. به این اندام مثانه‌ی شنا، یا Swim bladder یا Air Bladder گفته می‌شود. این کیسه دو قسمتی است. برای دیدن دو قسمت آن باید دقت کنید که حین تشریح به آن آسیب نزنید. این کیسه مملو از گازهای مختلف، اکسیژن، ازت و دی اکسید کربن است. این مثانه در تطبیق وزن مخصوص ماهی با آب حین شنا در اعماق مختلف دخالت دارد. در کپور کیسه‌ی شنا با یک مجرا به مری راه دارد.
دو کلیه‌ی تیره رنگ در قسمت پشتی به موازات ستون مهره‌ها وجود دارد از طریق میزنای به مثانه ارتباط پیدا می‌کند. در کپور ماهی ماده دو تخم دان و دو لوله‌ی تخم بر وجود دارد. ماهی حوض یک ماهی بکر زا ست و بیشتر نمونه‌های آن ماده هستند.
با نوک قیچی و با احتیاط با کمک دبیر خود سوراخی در وسط استخوان جمجمه ی ماهی ایجاد کنید. سپس با لبه‌ی پهن قیچی به طور افقی استخوان‌ها را بردارید. سپس می‌توانید مغز ماهی را ببینید. همچنین با برداشتن دو یا سه مهره می‌توانید نخاع را مشاهده کنید.
تعیین سن ماهی: روش‌های مختلفی برای تعیین سن ماهی وجود دارد که یکی از ساده ترین آنها استفاده از فلس ماهی است. در ماهی کپور فلس ها تقریبا مدور است و به صورت سفال روی هم قرار می گیرد. با رشد ماهی خطوطی به صورت مدور دور یک مرکز شکل می گیرد. با شروع فصل سرما و توقف فصل رشد دایره‌های واضح تری روی فلس شکل می گیرد که می توان با شمردن آنها سن تقریبی ماهی را تخمین زد.
با کناره‌ی قیچی یا پنس چند عدد فلس ( مثلا 10 عدد) از روی بدن ماهی بردارید. ترجیحا فلس ها را از ناحیه بین خط جانبی تا باله‌ی پشتی جدا کنید. فلس‌ها را داخل آب و صابون یا آب و مایع ظرف شویی داخل یک شیشه ساعت قرار دهید تا آلودگی چربی و مواد لزج و مواد مخاطی روی آن پاک شود. سپس فلس را در زیر استریو میکروسکوپ قرار دهید و خطوط پر رنگ را بشمارید.
با اتمام تشریح میز آزمایش را تمیز کنید و سپس با پنبه الکل ضد عفونی نمایید. تمامی ظروف را بشویید و خشک کنید و ضایعات را دور بریزید.
یادآوری: همان طور که دیدید ماهی حوض یک ماهی غیر بومی است. این ماهی از طریق رقابت غذایی اثر منفی بر روی اکوسیستم کشور ما می‌گذارد. پس دقت کنید که هیچ وقت آنها را در دریاچه‌ها یا رودخانه ها یا... رها نکنید.
بازدید: به نزدیک ترین بازار ماهی فروشی در محله تان بروید و ماهی های مختلف را ببینید. شاید بتوانید انواع مختلفی از ماهی کپور بیابید.
منابع برای مطالعه ی بیشتر:
تنوع زیستی ماهیان حوضه ی جنوبی دریای خزر، تالیف دکتر اصغر عبدلی، دکتر مهدی نادری، انتشارات آبزیان
آزمایشگاه جانورشناسی 2، تالیف دکتر بهرام کیابی، دانشگاه پیام نور
و سایر فایل هایی که به این جلسه ضمیمه شده اند.
تمرین:
1-به گروه های مختلفی تقسیم شوید و داده های همه ی نمونه ها را از لحاظ سن، جنسیت، وزن، ازتفاع و طول بدن، نسبت طول روده به طول بدن و... یادداشت کنید. در باره‌ی این که یادداشت کردن این نکات چه فایده ای می تواند داشته باشد فکر کنید تا در جلسه ی بعد به آن بپردازیم.
2- دستور کار این جلسه را با رسم شکل یا استفاده از عکس بنویسید جلسه ی بعدی همه ی داده های این جلسه را برای نتیجه گیری به همرا بیاورید.
3-شکل زیر را نام گذاری کنید.
بخش پژوهش های دانش آموزی سایت تبیان
تهیه: سارا قربانی برزی - تنظیم: یگانه داودی
تشریح مقایسه‌‌ای ماهی - جلسه اول
تشریح مقایسه‌‌ای ماهی - جلسه دوم
