عکس نویسنده

نویسنده : الهام گارسچی

بازدید :

تاریخ : سه شنبه 1393/10/23

زندگی اجتماعی زنبور عسل چگونه است؟ _ جلسه ششم

اهداف:

آشنایی با فعالیت های ویژه زنبور كارگر

آشنایی با فعالیت های زنبور كارگر خارج از كندو

وسایل مورد نیاز:

مقدمه

در جلسه قبل با برخی از وظایف زنبور كارگر آشنا شدید. در این درس قصد داریم با یكی از مهم ترین وضایف زنبور كارگر كه عبارت است از جمع آوری شهد گل و تهیه عسل، آشنا شویم.

6-1 نظافت داخل كندو

به طور كلی هر ماده خارجی بی ربط كه به نحوی به داخل كندو آمده و آورده شده باشد به وسیله زنبور ها سریعاً به خارج برده می شود. گرچه معمولاً بیش از 90 درصد زنبورهای مسن در مزرعه می میرند، ولی آن عده كه در داخل كندو می میرند جسد آنها به وسیله سایر زنبورها به خارج كندو برده شده و تا چند صد متر دورتر انداخته می شوند.

این نوع رفتار زنبورها باعث تمیز ماندن محوطه كندو شده و از طرف دیگر از رشد بیماری ها و جلب آفات جلوگیری می كند. علاوه بر این شان های زخیره شده در انبار و یا در كندو های ضعیف كه مورد حمله آفت كرم موم خوار واقع می شوند و یا قارچ روی آنها رشد پیدا می كند، در صورتی كه در كندوهای پر جمعیت گذاشته شوند به وسیله زنبور ها تمیز شده و قابل استفاده می گردند.

دفع فضولات زنبورهای نر و كارگر نیز در خارج از كندو انجام می گیرد. این عمل در شرایط آب و هوایی مناسب و هنگام چرای زنبور صورت می گیرد. اما در شرایط آب و هوایی نا مناسب و موقعی كه زنبور برای مدت طولانی مجبور به عدم چرا می شود، فضولات آنها در ركتوم آنها باقی مانده و به صورت فشرده نگهداری می شود. گاهی در طول زمستان ممكن است چندین روز یا هفته زنبور ها نتوانند فضولات خود را دفع كنند.

دفع فضولات ملكه در داخل كندو انجام می شود كه در این صورت زنبور های كارگر تمیز كننده داخل كندو، فضولات دفع شده ملكه را خارج می كنند. جالب توجه است كه به منظور حفظ نظافت داخل سلول ها، لاروهای در حال رشد تا آخر مرحله لاروی به هیچ وجه فضولات خود را دفع نمی كنند.

6-2 جمع آوری شهد گل ها

شهد گل كه معمولاً توسط غدد مترشحه شهد در داخل گل ها و گاهی در جاهای دیگر گیاهان مستقر می باشد. این ماده مایع شیرینی است كه زنبور ها در جریان ملاقات گل ها گرده افشانی آنها در داخل چینه دان یا عسل دان خود جمع آوری كرده و به كندو حمل می كنند.تركیب شهد اساساً از انواع قند ها و آب می باشد. زنبور های چرا كننده به منظور جمع آوری شهد و گرده گل ها معمولاً از تحریكات بینائی و بویایی استفاده می كنند.

جمع آوری شهد گل توسط زنبور كارگر

یك زنبور چرا كننده برای جمع آوری شهد گل ها روزانه به طور متوسط 10 مرتبه از كندو خارج می شود. وزن متوسط یك محموله شهد حدود 40 میلی گرم و بزرگترین محموله شهد حدود 70 میلی گرم گزارش شده است. زنبور آورنده شهد اغلب پس از تخلیه محموله خود مدتی در كندو باقی می ماند و پس از خوردن مقداری غذا مجدداً به چرا می رود.

6-3 تبدیل شهد به عسل و ذخیره كردن عسل

برای تبدیل شهد به عسل دو مرحله فعل و انفعالات صورت می گیرد:

الف: فعل و انفعالات شیمیایی بر روی قند های شهد.

ب: فعل و انفعالات فیزیكی كه باعث تنظیم رطوبت عسل و یا از دست دادن آب اضافی آن می گردد.

هنگامی که شهد زیادی به داخل کندو آورده می شود، زنبورهای کارگر بلافاصله اقدام به تبدیل آن به عسل نمی نمایند بلکه ابتدا آن را در سلول ها قرار می دهند و بعداً سر فرصت اقدام به تبدیل می کنند. برای تبدیل شهد به عسل ساعت ها وقت مصرف می شود.

لازم است در اینجا به واژه های شهد، عسل خام و عسل رسیده توجه شود. همان طور که قبلاً تعریف شد شهد مایع شیرینی است که توسط غدد شهدزای گیاهان ترشح می شود و توسط زنبورها به کندو آورده می شود. از زمانی که شهد به کندو آورده می شود و در سلول های شان مستقر می شود تا قبل از اینکه غلظت آن به حد عسل طبیعی برسد به آن عسل خام گفته می شود. عسل رسیده موقعی حاصل می شود که ترکیب عسل خام و غلظت آن تغییر یافته و بصورت عسل طبیعی در آمده و در سلول های شان ذخیره می گردد.

پوشاندن درب سلول های محتوی عسل

پس از آنکه شهد به عسل تبدیل گردید درب سلول های محتوی عسل بوسیله زنبورها با استفاده از موم بسته می شود. مقدار قندهای موجود در شهد گل ها متغیر است ولی تمام آنها حاوی مقادیر متفاوتی ساکاروز می باشند. به واسطه عمل آنزیم انورتاز که در دستگاه گوارش زنبور تولید می شود ساکاروز شکسته و به قندهای ساده گلوکز و فروکتوز تبدیل می شود.

پس از آنکه زنبور کارگری که وظیفه تبدیل شهد به عسل را عهده دار است شهد را از زنبور چرا کننده دریافت نمود به گوشه ای خلوت در داخل کندو رفته و قطره ای از آنرا به محل قطعات دهانی بر می گرداند و شروع به یک سری فعالیت های فیزیکی بر روی آن می کند.

بدین ترتیب که با باز و بسته کردن آرواره ها و خرطوم خود مرتباً آن قطره را به عقب و جلو می برد و آنقدر این کار را تکرار می کند تا آب اضافی آن را تبخیر نماید. مراحل تغییر و تحولات شیمیایی یعنی عمل انورتاز برای تبدیل ساکاروز به گلوکز و فروکتوز از همان ابتدای جمع آوری شهد شروع می شود و تا پایان مرحله عملیات فیزیکی نیز ادامه دارد ولی ممکن است این عمل تا اینجا پایان نپذیرد. در هر صورت پس از پایان عملیات فیزیکی روی شهد زنبور کارگر مربوطه در جستجوی سلول های خالی و یا نیمه خالی برای تخلیه عسل می پردازد تا اینکه بالاخره آنرا در سلول ها تخلیه نماید.

6-4 ذخیره کردن گرده گل

سلامتی کلنی زنبور عسل به همان اندازه که به وجود عسل وابسته است به گرده گل ها نیز بستگی دارد. گرده گل تنها منبع پروتئین، مواد چربی، معدنی و ویتامین ها برای زنبور عسل بوده و بسیار حیاتی برای دوره پرورش نوزادان می باشد. زنبور عسل در صورت عدم وجود گرده گل قادر به پرورش نوزادان نیست. گرچه زنبورهای مسن تر می توانند تا حدودی بدون مصرف گرده گل اقدام به پرورش نوزادان نمایند ولی این کار را در مقابل مصرف چربی و پروتئین بدن خود انجام می دهند.

علاوه بر این نسبت پرورش نیز کاهش می یابد. مقدار جمع آوری گرده گل ها بوسیله کلنی های زنبور عسل به عوامل مختلفی بستگی دارد ولی تا حداکثر 35 کیلوگرم جمع آوری شده توسط یک کندو در طول یک فصل نیز گزارش شده است.

زنبور عسل ضمن ملاقات انواع گل ها، گرده های چسبیده به موهای پراکنده بدن، قطعات دهانی و پاها را به روش خاصی جمع آوری کرده و بر روی زنبیل گرده که روی پاهای عقبی او قرار دارد منتقل می نماید. گرده های متمركز روی قطعات دهانی، سر و صورت و قسمت های جلویی بدن به وسیله پاهای جلویی جمع آوری و به پاهای میانب منتقل می گردد.

پاهای میانی گرده های متمركز روی قفسه سینه خصوصاً سطح زیرین آن را جمع آوری نموده و همراه با گرده های دریافتی از پاهای جلویی به پاهای عقبی و روی زنبیل گرده منتقل می نماید. زنبیل گرده بر روی سطح خارجی ساق پاخای عقبی است. پس از پر شدن زنبیل گرده زنبور به كندو مراجعت می كند.

جمع آوری گرده گل توسط زنبور كارگر

زنبور پس از مراجعت به كندو و یافتن سلول مناسب، گرده آورده شده را به داخل سلول تخلیه می كند. معمولاً گرده را در سلول های اطراف منطقه پرورش نوزادان تخلیه می كنند. متعاقب آن زنبورهای كارگر دیگری این سلول ها را بازرسی كرده و قطعات گرده را به وسیله آرواره ها و سر خود كوبیده و در ته سلول ها فشرده می كنند. ضمناً به وسیله بزاق خود آن را مرطوب كرده و مقداری عسل یا شهد به آن می افزایند و نهایتاً گرده ذخیره شده كیفیت متفاوتی از گرده گل ها داشته و به نام « نان زنبور » شناخته شده است.

6-5 جمع آوری و ذخیره كردن آب

همان طور كه گفته شد عده ای از زنبورهای چرا كننده مقداری آب را در چینه دان خود ذخیره كرده و به كندو حمل كرده و ذخیره میكنند. مصرف آب در كندو عمدتاً برای رقیق كردن عسل به عنوان غذای لاروها، خنك كردن و مرطوب كردن داخل كندو و تا حدودی برای مصرف خود زنبورها جهت تعادل فیزبولوژیكی بدن آنها می باشد.

یكی از ویژگی های زنبوران كارگر این است كه، در بعضی مواقع مثل اوایل بهار كه هوا گه گاه نامناسب برای چرا می باشد، عده ای از زنبور های داخل كندو آب را از زنبور های آورنده دریافت داشته و در شكم خود ذخیره می كنند و به عنوان یك تانك ذخیره آب در اطراف محل پرورش نوزادان ساكت و بی حركت باقی می مانند و به تدریج آب را در اختیار سایرین قرار می دهند تا موقعی كه شرایط جوی برای چرا در مزرعه مناسب شود. این گونه زنبور ها دارای شكمی منبسط و پر از آب می باشند.

جمع آوری آب توسط زنبور كارگر

6-6 جمع آوری صمغ یا بره موم

صمغ یا بره موم عبارت است از ترشحات صمغی یا شیره نباتات كه زنبور ها آنها را با قطعات دهانی خود جمع آوری كرده و به زنبیل گرده گل روی پاهای عقبی منتقل نموده و به كندو حمل می كنند. در داخل كندو سایر زنبور ها صمغ را از روی پاهای زنبور آورنده خارج كرده و به نقاط مناسب كندو حمل و مستقر می نمایند.

زنبور هایی كه بیش از 20 روز عمر داشته باشند صمغ جمع آوری میكنند و معمولاً در روزهای گرم این عمل را انجام می دهند. تعداد زنبور های جمع آورنده صمغ در هر كندو كم می باشد. صمغ یا بره موم برای صیغل دادن دیواره های كندو، تعمیر قسمت های شكسته و شكاف خورده، تنگ كردن سوراخ پرواز، مسدود كردن سوراخ های اضافی به كار برده می شود. منابع گیاهی جمع آوری صمغ در مناطق مختلف متفاوت است ولی عمدتاً درختان صنوبر، افرا، توسكا، سوزنی برگان و ... می باشند.

6-7 رفتار غارتگری توسط زنبور عسل

محققین مختلفی در مورد رفتار غارتگری زنبور عسل مطالعه كرده و اظهار نظر های متفاوتی را ارایه نموده اند. آنچه كه بیشتر به واقعیت نزدیك تر است این است كه رفتار غارتگری زنبور عسل یك نوع رفتار چرایی است كه عده ای از زنبور های یك كندو، عسل كندوی دیگری را جمع آوری و به كندوی خود می برند. این گونه رفتار در زنبور عسل در شرایط به خصوصی رخ می دهد كه عمدتاً مربوط به روش كار زنبور داری در روی كندوها است. به عبارت دیگر هر موقع كه كندوهای زنبور عسل را نزدیك به یكدیگر قرار داده و خصوصاً مواقعی كه در جریان بازرسی كندوها شان های عسل به طور رو باز در اطراف كندو ها قرار داده شوند و یا قطرات شهد یا عسل در اطراف ریخته شوند، رفتار غارتگری زنبورها تحریك شده و اقدام به غارت می نمایند.

رفتار غارتگری زنبوران كارگر

در این حالت پس از مدت كوتاهی تعداد زیادی زنبور غارتگر به منبع غذا كه در این حالت عسل یا كندوی ضعیف حاوی عسل است مراجعه كرده و اقدام به غارتگری می كنند. زنبور های غارتگر اساساً از طریق بوی عسل به طرف آن جلب می شوند و برای وارد شدن به كندوی مورد نظرشان معمولاً رفتار بخصوصی دارند. در اطراف سوراخ پرواز رفتار محتاطانه داشته و نزدیك به زمین پرواز های چرخشی یا موجی انجام داده تا به سوراخ پرواز نزدیك شوند. زنبور های غارتگر تازه كار معمولاً به واسطه حركات پروازشان و رنگ بدنشان به وسیله زنبورهای گارد یا محافظ كندو شناخته شده و مورد تهاجم واقع می شوند و به هرحال یكی از آنها نیش خورده و كشته خواهد شد. بعضی از زنبور های غارتگر به واسطه داشتن تجربه بیشتر وارد كندو شده و به راحتی از عسل تغذیه كرده و خارج می شوند. چون این زنبور ها به تدریج بوی كندوی مورد تهاجم را جذب می كنند بعداً به راحتی می توانند به عمل غارتگری خود ادامه دهند.

6-8 فعالیت های زنبور عسل در زمستان

همان طور که قبلا اشاره شد فعالیت های زنبور عسل در حدود درجات معینی امکان پذیر است. به عبارت دیگر فعالیت طبیعی زنبور در حدود 10 تا 38 درجه سانتی گراد امکان پذیر می باشد و در ماوراء آن کم کم فعالیت های طبیعی متوقف می گردد مگر ندرتاً برای انجام فعالیت بخصوصی مثلاً آوردن آب و یا دفع فضولات ولی مجموعه زنبورها که بصورت توده در داخل کندو زندگی می کنند قادرند درجه حرارت داخل توده را تنظیم و در حد مطلوبی ثابت نگه دارند.

در هنگام زمستان که درجه حرارت محیط پایین است گرمای وسط توده زنبور در حدود 36 درجه سانتی گراد ثابت نگهداشته می شود. این امر بخاطر فعالیت ماهیچه ای بدن زنبورها در سطح خارجی توده است که گرما را بطرف داخل توده می فرستند و بدن آنها بصورت عایقی مانع خارج شدن گرما از وسط توده می گردد. برای انجام این فعالیت زنبورهای سطح خارجی توده مرتبا با زنبورهای داخل توده تعویض جا کرده و با خوردن عسل و انجام حرکات ماهیچه ای قادر به تولید گرما می باشند.

در هنگام زمستان که زنبورها به صورت توده متراکم در می آیند ابتدا در قسمت پایین کندو و نزدیک سوراخ پرواز متمرکز می باشند ولی به تدریج با پیشرفت زمستان توده حرکت کرده و بطرف عقب و بالا نقل مکان می کند. در صورتی که کندو دو طبقه باشد به تدریج و در پایان زمستان توده زنبور به طبقه فوقانی و قسمت عقب آنها منتقل می گردد.

در مواقعی که هوا خیلی سرد باشد زنبورهای سطح خارجی توده زمستانه سر و قفس سینه خود را به داخل توده فرو برده و فقط شکمشان در سطح توده واقع می شود. ولی با گرم شدن هوا مجددا توده از هم باز شده و فضای بیشتری را اشغال می کنند و با این عمل نیز درجه حرارت داخل کندو را تنظیم می کنند. در خلال زمستان گرچه میزان تخم گذاری ملکه کاهش می یابد ولی اغلب مقداری تخم و نوزادان سنین مختلف در وسط توده زمستانه مشاهده شده است.

تکلیف: در مورد جمع آوری شهد گل ها، تبدیل شهد به عسل و ذخیره كردن عسل، ذخیره کردن گرده گل اطلاعات بیشتری جمع آوری كرده و این مراحل را همراه با عكس به ترتیب دسته بندی كنید. سپس نتایج را برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: ـــــــــــــ

منابع مطالعه: برای كسب اطلاع بیشتر به منابع زیر مراجعه نمایید.

- كتاب راهنمای پرورش زنبور عسل (‌فصل یازدهم و سیزدهم- زیست شناسی زنبور عسل و عسل)، تألیف:دكتر مسعود هاشمی

- كتاب زنبور عسل و پرورش آن (فصل یازدهم و شانزدهم- زندگی زنبور عسل و محصول های زنبور عسل)، تألیف: دكتر نعمت الله شهرستانی

- زندگی، تغذیه و تولید مثل زنبورعسل نوشته فرحناز تدریسی

- وب سایت فارسی زبان پرورش زنبور عسل:

http://mellifera.blogfa.com/post-120.aspx