پرنده شناسی و پرنده نگری - جلسه ششم

اهداف: آشنایی با مكانیزم پرواز در پرندگان - آشنایی با انواع سبك پرواز در پرندگان - آشنایی با مهاجرت پرندگان

وسایل مورد نیاز: تجهیزات پرنده نگری

6-1 مکانیزم پرواز در پرندگان

ساختمان بال پرندگان و نحوهء پرواز آنها، به چگونگی زندگی و سیستم تغذیه و شرایط محیط زیست آنها ارتباط دارد. مثلاً پرندگان خوب پرواز مانند شاهین، عقاب و لاشخور می توانند مسافت زیادی را بدون بال زدن طی کنند. بنابراین بال های آنها عریض و پهن است. در صورتی که پرندگان بد پرواز ، مانند پرندگان قابل شکار، برای آنکه بتوانند سریعاً از محل خطر دور شوند، بال های کوتاه و تقریباً لب گرد دارند.طبیعی است قدرت و مسافت پرواز این نوع پرندگان کم خواهد بود.

به منظور شناخت نحوهء پرواز و چگونگی عملکرد اندام ها در هنگام پرواز مطالعات بسیاری صورت گرفته است. از نظر تکاملی و ژنتیکی، چگونگی پرواز پرندگان ارتباط مستقیمی با نحوه پرواز پرندگان اولیه دارد. به همین دلیل، بررسی مکانیزم پرواز از موارد پیچیده در بررسی شیوه های زندگی پرندگان است.

وقتی پرنده بال می زند، نیروی مقاومت هوا به زیر بال فشار وارد کرده و پرنده را به بالا می کشاند. هنگام حرکت به جلو ، نیروی مقاومت هوا که در جلو و زیر بال ها وجود دارد، همراه با چرخش خاصی که پرنده به بال ها می دهد، هوا را با فشار به عقب می راند و در نتیجه پرنده به بالا و جلو حرکت می کند. بال ها به دلیل شکل مقعر و سطح وسیعی که ناشی از وجود پرها است، می توانند فشار هوا را در سطح بالایی کاهش دهند، ولی برعکس در سطح زیرین حداکثر فشار را داشته باشند. در نتیجه پرواز پرنده در اثر عوامل مکانیکی ناشی از رابطهء متقابل پرها و فشار هوا حاصل می گردد. اگر جریان عمودی هوا به سمت بالا، دارای حرکت و سرعت باشد، کمک زیادی در بردن پرنده به مسیرهای طولانی، بدون بال زدن و از دست دادن انرژی میکند.این گونه جریان های هوا اغلب بر روی دریا اتفاق می افتد و مرغان دریایی هنگام مهاجرت از این جریان ها حداکثر استفاده را می کنند.

پرواز باشکوه پرندگان دریایی، بازها، عقاب ها و کرکس ها ناشی از کارایی آیرودینامیکی بال ها و پدیده هواشناختی است. این امر بدین صورت است که ابتدا پرنده با بال زدن شدید خود را تا ارتفاع 30 متر بالا می برد. در این ارتفاع، در این ارتفاع ضمن چرخیدن دایره وار، تعداد بال زدن را کم می کند. در هر دایره به تناوب، قسمت هایی از مسیر را بال میزند و قسمت های بیشتری را بدون بال زدن طی می کند. در ارتفاع حدود 120 تا 150 متری بدون هیچ بال زدنی چرخ زده، با بال های گشوده به ارتفاعات بالاتر اوج می گیرد.

اوج گرفتن پرنده با بال های گشوده

اگر باد بوزد، مدارهای پرواز به صورت حلقه هایی در می آید که در جهت باد کشیده می شوند و پرنده شیرجه طولانی در ارتفاعات حدود 2000 تا3000 متری را با بال های نیم بسته آغاز می کند، سپس بال هایش را کاملاً باز میکند و در مسیر مارپیچ دیگری مجدداً اوج می گیرد. به این ترتیب پرنده با اوج گرفتن و شیرجه رفتن متناوب، مناطق وسیعی را تقریباً بدون صرف انرژی پرواز می کند.

6-2 انواع سبک پرواز در پرندگان

در جریان بال زدن و پرواز، شاهپرها حالت های مختلفی به خود می گیرند، اشکال متفاوت این پرها مربوط به ساختمان و تعدادشان در بال بوده، در برخواستن، مانور دادن در هنگام پرواز، یا نشستن پرنده نقش مهمی دارند. فاصله و شکاف میان شاهپرهای بال اهمیت بسیاری در بالا رفتن و برخواستن پرنده از زمین دارد. آخرین شاهپر بال به دلیل ظرفیت و عملکرد مستقل آن، می تواند شکاف لازم را برای شکل های مختلف پرواز ایجاد کند. این شکاف ها نقش ویژه ای در مانور حرکتی و سرعت پرنده هنگام پرواز دارد. در پرندگانی مانند عقاب و لاشخور که پرواز گشوده بال دارند، دارای شاهپرهایی هستند که در انتها باریک بوده و هنگام پرواز از هم جدا و خمیده می شود.

کنترل و تغییر مسیر پرواز به دو صورت بال زدن شدیدتر و تغییر زاویهء بال از وضعیت عادی آن انجام می گیرد. پرندگانی مانند ابیا و زاغی با چرخاندن دم به یک سو و بلند کرد و پائین نگه داشتن آن، مسیر پروازشان را تغییر می دهند. لذا دم در برخواستن یا ترمز کردن و نیز هنگام نشستن بر روی زمین نقش مهمی بر عهده دارد.

انواع دیگری مانند حواصیل و درنا برای چرخ زدن یا تغییر جهت، پاها را به شکلی خاص در امتداد و پشت بدن می چرخانند. در این پرندگان پا نقش مهمی در پرواز دارد اما در برخی دیگر پا نقش مهمی در برخواستن به منظور پرواز دارد. پرندگانی مانند چنگر، فلامینگو، قو و گونه های کمی از اردک ها هنگام برخواستن ابتدا مسافتی را بر روی آب می دوند. همزمان با این دویدن، بال ها به صورت پره هایی در اطراف بدن عمل می کند. هنگامی که این پرندگان به سرعت لازم رسیدند، پاها را در امتداد بدن جمع می کنند و به پرواز در می آیند.

کمک گرفتن از پاها هنگام نشستن پرنده

شکل پرواز در گونه های مختلف پرندگان متفاوت است. پرندگانی که به صورت دسته جمعی مهاجرت می کنند، به منظور کاهش مقاومت هوا به شکل 8 پرواز می کنند. با این شکل پرواز، مقاومت هوا برای آنهایی که در داخل پوشش پرواز قرار می گیرند، کمتر از زمانی است که ب تنهایی پرواز می کنند. بدیهی است پرنده ای که در رأس گروه پرواز می کند، فشار زیادی را تحمل می کند.

مهاجرت پرندگان به شکل 8

6-3 مهاجرت

هنگامی که پرنده محیط زندگی خود را تغییر داده و مسافرت های منظم به صورت رفت و برگشت انجام می دهد، به این عمل، مهاجرت می گویند. در میان پرندگان دو نوع مهاجرت وجود دارد: مهاجرت روزانه و مهاجرت فصلی. مهاجرت روزانه پرندگان جهت تغذیهء روزانه صورت می گیرد، در حالی که مهاجرت های فصلی در فصول مختلف صورت گرفته و پرنده در یک فصل معین زادگاه خود را ترک نموده و در فصل دیگر باز می گردد.

مهاجرت جمعی پرندگان

طبق برآورد Berthold تعداد پرندگانی که هر سال مهاجرت می کنند در حدود پنچاه میلیارد است که این عدد بسیار شگفت آور است. اما پروازهای پرندگان مهاجر، چه در روز و چه در شب کاملاً قابل روئیت نبوده، به همین دلیل مسیر مهاجرت، سرعت و جهت یابی پرندگان تا حدودی ناشناخته است. روش هایی که برای تحقیق دربارهء مهاجرت پرندگان بکار برده می شود عبارت است از مشاهدهء عینی، شکار، ضبط صدا، رادار، تله متری و حلقه گذاری. مهاجرت هر گروه یا گونه از پرنده ها، خاص آن گروه یا گونه است. پرندگان به دلایل اکولوژیک و میراث ژنتیکی هزاران سالهء خود نقل مکان می کنند. گونه های مختلف پرندگان به هنگام مهاجرت مسیر های مختلفی انتخاب نموده، گاهی یک مسیر و گاهی چند مسیر، ولی به طور کلی مطالعات نشان داده است که عدهء زیادی از پرندگان در طول مهاجرت خود مسیر مشخص را انتخاب می نماید و یا از یک مسیر مهاجرت نموده و از مسیر دیگر باز می گردند.

مسافتی که پرندگان در حین مهاجرت طی می کنند، در گونه های مختلف متفاوت است. در پرندگانی که فقط از نقاط مرتفع به نقاط پست مهاجرت می کنند چند صد متر و در پرندگانی که از قطب شمال به قطب جنوب می روند بیش از هفت هزار کیلومتر گزارش شده است. مسافت های طی شده با قدرت پرواز و اندازه جثه پرنده ارتباط زیادی ندارد. در بین پرندگانی که در پرواز ضعیف هستند، طی کردن مسافت های طولانی تر نسیت به سایرین دیده شده است.

هنگام مهاجرت در پرندگان مختلف، عادات متفاوتی وجود دارد. بعضی از گونه ها به پرواز های دسته جمعی علاقه ای نشان نمی دهند و انفرادی پرواز می کنند، ولی در اکثر پرندگان، مهاجرت دسته جمعی صورت می گیرد. گروهی از پرندگان که سرعت پرواز، طرز تغذیه و عادات یکسانی دارند، دسته های مشترک تشکیل داده و باهم مهاجرت می نمایند. در مهاجرت های دسته جمعی به دلیل این که چشم های بیشتری محل تغذیه و وجود دشمنان را نظاره می کنند، تلفات کمتری وجود دارد. پرندگانی که در شب مهاجرت می کنند، به این دلیل که احتمال خطر کم تری برای آنها وجود دارد، به ندرت تشکیل گروه و دسته می دهند.

6-3-1 علل مهاجرت

مهاجرت اکثر گونه های پرندگان، در فصول مختلف که طول شب و روز و درجه حرارت و مقدار مواد غذایی تغییر می کند از شمال به جنوب و بالعکس صورت می گیرد. گاهی مهاجرت ها خیلی طولانی بوده و از قطب شمال به قطب جنوب و بالعکس صورت می گیرد. البته مسیر کلیه مهاجرت ها از شمال به جنوب نخواهد بود. ولی باید در نظر داشت که کیفیت مهاجرت در کلیه پرندگان تحت عوامل کاملاً مشابه و روشی یکسان انجام می گیرد. به طور کلی علل اصلی مهاجرت را می توان چنین تفسیر کرد:

الف- گاهی پرندگان به دلیل وضعیت جوی نامساعد و کمبود مواد غذایی مهاجرت می کنند.

ب- گاهی تغییرات ناگهانی فصول و خشکسالی یا باران های نابهنگام انگیزه ای برای مهاجرت پرندگان بوجود می آورد.

ج- گاهی دیرین شناسی علت مهاجرت بیان می شود. به این ترتیب پرندگانی که در نیمکره شمالی می زیسته اند، دوران های یخبندان آنها را ملزم به ترک زادگاه اصلی خود نمود و بعضی در فصل تابستان که هوا ملایم تر شده به زادگاه خود رجعت نموده اند.

د- عواملی از قبیل طول شب و روز، درجه حرارت و رطوبت هوا، مقدار مواد غذایی و ... اثرات غیر مستقیم در مهاجرت پرندگان دارند ولی این دلایل را نمی توان به عنوان عوامل قطعی مهاجرت به حساب آورد.

6-3-2 مهاجرت پرندگان در ایران

موقعیت جغرافیایی ایران موجب گشته است که این سرزمین در مسیر مهاجرت های مختلف پرندگان قرار گیرد. این مهاجرت ها را می توان به سه دست تقسیم کرد:

الف- مهاجرت های داخلی: این نوع مهاجرت ها فقط از یک نقطه ایران به نقطه دیگر صورت می گیرد. مهاجرت های داخلی علاوه بر مهاجرت های کوتاه محلی، شامل مهاجرت هایی است که در فصل پاییز از شمال به جنوب و در بهار از جنوب به شمال ایران صورت می گیرد.

ب- مهاجرت های خارجی: شامل مهاجرت هایی است که از ایران به سرزمین های دور و یا نزدیک انجام می شود. به علت گرمای فوق العاده مناطق استوایی در تابستان در تابستان، بعضی از پرندگان از عربستان و هندوستان به جنوب، جنوب غربی و جنوب شرقی ایران مهاجرت می کنند و در زمستان به مناطق استوایی رجعت می نماید.

ج- گذرگاه پرندگان: گاهی سرزمین ایران گذرگاه پرندگان نیز قرار می گیرد که سه مسیر مختلف دارد. مسیر اول از شمال به جنوب است. پرندگان مهاجری که در فصول سرد از شمال به جنوب آسیا مهاجرت می نمایند، مسافتی از سفر خود را در ایران طی می کنند. مسیر دوم از شمال غربی به جنوب شرقی است. این مهاجرت ها از اروپا به شمال غربی آسیا و جنوب شرقی ایران و هندوستان صورت می گیرد که ایران برای این پرندگان گذرگاهی به شمار می آید. مسیر سوم از شمال شرقی به جنوب غربی است. پرندگانی که در این جهت پرواز می نمایند در پاییز از شمال شرقی آسیا به جنوب غربی آسیا مهاجرت می کنند که تعداد زیادی از آنها از ایران می گذرند.

نکته: مبحث مهاجرت پرندگان، مبحثی گسترده و پیچیده است و نمی توان بخش های مختلف آن را در یک جلسه گنجاند. لذا توصیه می شود مباحث مختلف اعم از منشأ و تحول مهاجرت، دلایل اکولوژیک مهاجرت، ساعات فیزیولوژیک پرندگان، تغذیه جهت آمادگی برای مهاجرت، بال زدن و سرعت و نوع پرواز در پرندگان، شکل بال زدن و شکل دسته در پرواز، مسافت مهاجرت ها، وقت شناسی پرندگان در هنگام مهاجرت، مکان یابی و مکان وفایی و مباحث مختلف دیگر را در منابع ذکر شده مورد مطالعه قرار دهید.

تکلیف1: ضمن ثبت اطلاعات جمع ‌آوری شده‌ بر روی نقشه شهر و جداول اختصاصی هر نوع پرنده و تفكیك مكانی مشاهده پرندگان، به سبک پرواز در پرندگانی که مورد مطالعه قرار داده اید دقت نمایید. آنها برای پرواز کردن، نشستن بر روی زمین و حفظ تعادل، از کدام اندام خود بیشتر کمک می گیرند؟ این اطلاعات را در جدول اختصاصی هر پرنده اضافه کنید و برای ما ارسال نمایید.

تکلیف2: کدام یک از پرندگانی که مورد مطالعه قرار داده اید جزء پرندگان مهاجر به حساب می آیند؟ در محل زندگی شما چند نوع پرنده مهاجر وجود دارد؟ در این مورد تحقیق کنید و نتیجه را برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید /اردو/ خرید: تالاب ها محل مناسبی برای تهیه غذا، لانه سازی و تخمگذاری پرندگان مهاجر است. برای تماشای پرندگان مهاجر می توانید به یکی از تالاب های زیبای کشورمان به همراه تجهیزات پرنده نگری سفر کنید. از جمله این تالاب ها می توان به تالاب میانکاله، تالاب کانی برازان، تالاب پریشان و تالاب فارس اشاره کرد. علاوه بر آن به محل هایی که طبق برنامه زمان بندی شده در نظر گرفته اید، مراجعه نمایید.

منابع مطالعه: برای اطلاع بیشتر در مورد مهاجرت پرندگان و سبک پرواز آنها به منابع معرفی شده مراجعه نمایید.

1- بخش پرندگان از کتاب حیات وحش ایران (مهره داران) - نویسنده اسکندر فیروز - انتشارات مرکز نشر دانشگاهی منبع بسیار خوبی برای مطالعه در مورد مهاجرت پرندگان، منشأ و تحول مهاجرت،دلایل اکولوژیک مهاجرت، ساعات فیزیولوژیک پرندگان، مسافت مهاجرت ها، وقت شناسی پرندگان در هنگام مهاجرت، مکان یابی و ... است.

2- بخش مکانیزم پرواز و مهاجرت از کتاب مقدمه ای بر پرنده شناسی - تألیف جمشید منصوری - انتشارات اشرفی.

3- مجموعه 3 عدد DVD مستند زندگی پرندگان به نام THE LIFE OF BIRDS تهیه شده توسط David Attenborough راهنمای بسیار مناسبی برای آشنایی بیشتر با زندگی پرندگان و عادات و رفتار آنها است.

بخش پژوهش های دانش آموزی تبیان، تهیه: الهام گارسچی

تنظیم: نسرین صادقی